जीवात्मा, एक आध्यात्मिक प्रवास!

जीवात्मा, एक आध्यात्मिक प्रवास!

मन व बुद्धीसह जगाची जाणीव असलेला सजीव शरीराचा अदृश्य भाग म्हणजे जीव किंवा आत्मा. जीवन हा या जीवात्म्याचा प्रवास असतो व या प्रवासासाठी शरीर हे जीवात्म्याचे माध्यम असते. हे शरीर माध्यम वयानुसार हळूहळू जीर्ण झाले की जीवात्म्याचा जीवन प्रवास कठीण होतो. मग शेवटी हा प्रवासच नको म्हणून जीवात्मा निरूपयोगी झालेल्या जीर्ण शरीराला त्यागून अशा शरीराबाहेर पडतो ज्याला जीर्ण शरीराचा मृत्यू म्हणतात. शरीर विनाशी आहे पण जीवात्मा अविनाशी आहे जसा परमात्मा अविनाशी आहे अशी आध्यात्मिक धारणा आहे.

मन व बुद्धीसह जगाची जाणीव असलेला सजीव शरीराचा अदृश्य भाग म्हणजे जीव किंवा आत्मा. हे केवळ सूक्ष्म अस्तित्व नसून, त्याच्या अस्तित्वामुळेच शरीर जिवंत राहते, विचार करते, अनुभवते, कृती करते. जीवन हा या जीवात्म्याचा प्रवास असतो व त्या प्रवासासाठी शरीर हे त्याचे माध्यम असते.

शरीर हे स्थूल असून विनाशी आहे, तर आत्मा सूक्ष्म, चैतन्यस्वरूप व अविनाशी आहे, अशी भारतीय आध्यात्मिक धारणा आहे. शरीर वयानुसार हळूहळू जीर्ण होते, क्षीण होते आणि शेवटी त्या शरीरामध्ये राहणे जीवात्म्याला कठीण होऊ लागते. तेव्हा तो शरीराचा त्याग करतो, आणि आपल्याला तो क्षण "मृत्यू" म्हणून जाणवतो.

परंतु मृत्यू म्हणजे केवळ शरीराचा अंत होय, आत्म्याचा नाही. आत्मा जन्म मरणाच्या फेरात अडकलेला असतो. तो एका शरीरातून दुसऱ्या शरीरात जात राहतो – ज्याला "पुनर्जन्म" म्हणतात. हा जन्म आणि मृत्यूचा चक्रव्यूह केवळ "कर्म" या तत्त्वावर आधारित आहे.

कर्मसिद्धांत असा सांगतो की, प्रत्येक कृतीला एक प्रतिक्रिया असते – ही प्रतिक्रिया लगेच दिसेलच असे नाही, पण ती भविष्यात नक्कीच प्रत्ययास येते. आपले कर्मच पुढील जन्माचे स्वरूप ठरवते. म्हणूनच भगवद्गीतेत श्रीकृष्ण म्हणतात – "जसे पुराने कपडे टाकून नवे कपडे घालतो, तसे आत्मा जुने शरीर टाकून नवे शरीर धारण करतो."

हा प्रवास मात्र अनंत नाही. आत्मा जेव्हा सर्व कर्मबंधनांतून मुक्त होतो, जेव्हा त्याला इहलोक, परलोक यावरील आसक्ती राहत नाही, तेव्हा तो मोक्षप्राप्ती करतो. मोक्ष म्हणजेच आत्म्याची परमात्म्याशी एकरूपता. जिथे पुन्हा जन्म-मरणाचे चक्र नाही, केवळ शुद्ध चैतन्य आणि शांती आहे.

मन, बुद्धी आणि अहंकार ही आत्म्याची साधने आहेत. आत्मा त्यांच्याद्वारे अनुभूती घेतो, परंतु जेव्हा ह्या साधनांचा उपयोग आत्मबोधासाठी होतो, तेव्हाच मोक्षाचा मार्ग प्रशस्त होतो. नाहीतर हाच मन-बुद्धीचा खेळ आत्म्याला नवे बंधन घालतो.

म्हणूनच मानव जीवन हे अत्यंत मौल्यवान मानले गेले आहे – कारण याच जन्मात आपण कर्मसुधार करून मोक्षप्राप्तीची दिशा घेऊ शकतो.

शरीर नाशिवंत आहे, पण आत्मा चिरंतन आहे. जीवन म्हणजे आत्म्याचा एक टप्पा – एक धडा. हा धडा कसा शिकतो, ते आपल्या कर्मावर ठरते. म्हणूनच, जीवन हे आत्मोन्नतीसाठीचे साधन समजून जगले पाहिजे. कारण शेवटी, मोक्ष हीच आत्म्याची अंतिम गंतव्यस्थळ आहे!

-©ॲड.बी.एस.मोरे, १६.४.२०२५