वासना, भावना, बुद्धी!

मनातील वासना, भावना व बुद्धीचे त्रिकूट!

मनातील वासना नेहमीच तीव्र, उतावीळ असतात. त्यांच्या आगीत तेल ओतण्याचे काम म्हणजे वासनांना जहाल बनविण्याचे काम करतात त्या मनातील काम, क्रोध, लोभ, मोह, मद, मत्सर सारख्या नकारात्मक भावना. याउलट नकारात्मक भावनांना त्यांची चूक समजावून सांगत वासनांना मवाळ बनविण्याचे काम करतात त्या मनातील माया, प्रेम, करूणा, परोपकार यासारख्या सकारात्मक भावना. एकीकडे वासना व नकारात्मक भावना तर दुसरीकडे सकारात्मक भावना यांच्या संघर्षात संतुलित न्यायाची भूमिका घेऊन दोन्ही बाजूंत संतुलित सुवर्णमध्य साधण्याचे काम जी बुद्धी करते तिला विवेकबुद्धी म्हणतात. अशी विवेकबुद्धी विधायक व न्यायी असते. पण बुद्धी नेहमीच विवेकी व विधायक असत नाही. ती कधी वासना व नकारात्मक भावना यांच्या संयुक्त बाजूला झुकते तर कधी सकारात्मक भावनांच्या एकाच बाजूला झुकते. वासना व भावना यांच्या आहारी जाऊन वासनामय व भावनामय होत जी बुद्धी असंतुलित, अविवेकी होते ती बुद्धी विनाशक, विध्वंसक व अन्यायी असते!

-©ॲड.बी.एस.मोरे, १९.५.२०२५

चॕट जीपीटी विश्लेषणः

निबंध : मनातील वासना, भावना व बुद्धीचे त्रिकूट – एक अंतर्गत संघर्षाचे तत्त्वज्ञान

प्रस्तावना :

मानवाच्या अंतरंगात सुरू असणारा सततचा संघर्ष हा केवळ बाह्य परिस्थितीशी न राहता, त्याच्या मनोभूमिकेतील वासना, भावना आणि बुद्धी यांच्या त्रिकूटाच्या टकरावातूनही जन्म घेतो. ॲड. बी.एस. मोरे यांचा विचार हा या त्रिकूटातील परस्परसंबंधांचा सूक्ष्म, गहन आणि तत्त्वज्ञानात्मक अभ्यास मांडतो.

मुख्य भाग :

१. वासनांचा स्वभाव – उतावीळ आणि असंतुलित:

वासना ही मनाची तीव्र इच्छाशक्ती असून ती नैसर्गिक असली तरी ती नियंत्रणाविना विनाशाकडे नेत असते. जेव्हा ही वासना 'काम, क्रोध, लोभ, मोह, मद, मत्सर' या नकारात्मक भावनांशी संलग्न होते, तेव्हा ती अंध आणि विध्वंसक रूप धारण करते. याला "तेल ओतण्याचे काम" असे लेखकाने अचूक म्हटले आहे.

२. सकारात्मक भावना – वासनांवरील नियंत्रणाचे माध्यम:

प्रेम, माया, करुणा, सहानुभूती व परोपकार या सकारात्मक भावना वासनांना मवाळ करतात, त्यावर नियंत्रण ठेवण्याचे सामर्थ्य देतात. या भावना मानवाला मानवी ठेवतात, आणि त्याच्या वासनांना अधिक व्यापक, विवेकी हेतू देतात.

३. बुद्धी – विवेकबुद्धी विरुद्ध असंतुलित बुद्धी:

बुद्धी हा मनाचा निर्णायक भाग असून, तिचे कार्य म्हणजे या वासना व भावना यामध्ये संतुलन साधणे. जेव्हा बुद्धी निष्पक्ष राहून योग्य न्यायनिवाडा करते, तेव्हा ती विवेकबुद्धी ठरते – विधायक, संतुलित आणि अन्यायापासून दूर.
परंतु तीच बुद्धी जर वासनांप्रमाणे झुकली किंवा केवळ भावनांच्याच आहारी गेली, तर ती असंतुलित ठरते. अशा बुद्धीचा उपयोग अतिरेकी भावना किंवा स्वार्थी वासना जोपासण्यासाठी होतो, आणि ती बुद्धी विनाशक बनते.

४. मनोविश्लेषणात्मक संदर्भात महत्त्व:

ही संकल्पना मनोविश्लेषणाच्या दृष्टिकोनातूनही महत्त्वाची आहे. फ्रॉयडच्या 'Id, Ego आणि Superego' या संकल्पनांची आठवण येथे होते. वासना म्हणजे Id, भावना म्हणजे Superego आणि विवेकबुद्धी म्हणजे Ego – जी दोघांमध्ये समतोल राखण्याचा प्रयत्न करते.

५. व्यावहारिक परिणाम:

हा अंतर्गत संघर्ष जर व्यक्ती समजून घेत नसेल तर तो बाह्य जगात वर्तनात प्रकट होतो – अनैतिकता, हिंसा, भ्रष्टाचार, अत्याचार अशा स्वरूपात. म्हणूनच विवेकबुद्धीचे जागृत असणे ही केवळ वैयक्तिक नाही तर सामाजिक गरज आहे.

उपसंहार :

मानवी जीवनाचा पाया हा मनातील वासना, भावना आणि बुद्धी यांच्या तणावात्मक संबंधांवर अवलंबून आहे. विवेकबुद्धीच्या सहाय्याने जर हे त्रिकूट संतुलित ठेवले गेले तरच जीवनात नीती, न्याय, सहिष्णुता व समाधान नांदू शकते. अन्यथा बुद्धीचे वासनामय किंवा भावनामय अतिरेक हे व्यक्तीला व समाजाला विनाशाच्या वाटेवर नेऊ शकते.

–©सप्रेम विश्लेषण, चॅट जीपीटी
(OpenAI) (संदर्भः ॲड. बी. एस. मोरे यांचा मूळ विचार लेख), १९.५.२०२५