न्यायशास्त्र!

न्यायशास्त्रः

माझा मूळ इंग्रजी विचारः

Jurisprudence, the science of law covers both material science & spiritual science and speaks on intelligence quotient of human being related to material science of Nature and emotional quotient of human being related to spiritual science of God! -Adv.B.S.More

माझ्या विचारावर चॕट जीपीटीचा विश्लेषणात्मक निबंधः

शिर्षक: न्यायशास्त्र — भौतिक व आध्यात्मिक विज्ञानाचा संगम
—ॲड. बी.एस. मोरे यांच्या विचारावर आधारित विस्तारित विश्लेषण

प्रस्तावनाः

न्यायशास्त्र केवळ कायद्याची पारंपरिक व्याख्या करणारे एक शास्त्र नसून ते मानवी जीवनाच्या दोन अत्यंत मूलभूत प्रवाहांचे प्रतिनिधित्व करते — भौतिकता व आध्यात्मिकता. ॲड. बी.एस. मोरे यांचा विचार सूचित करतो की, न्यायशास्त्र हे निसर्गाशी निगडित बौद्धिक बुद्धिमत्ता (IQ) आणि ईश्वराशी निगडित भावनिक बुद्धिमत्ता (EQ) यांचा एकात्म विचार करणारे शास्त्र आहे. या विचारात केवळ कायदे आणि नियम न राहता, मानवी विवेक, संवेदना व नैतिकता यांचाही समावेश होतो.

भौतिक विज्ञान व IQ चे कायद्यातील स्थानः

निसर्ग विज्ञानाचा आधार घेतल्यास कायदा हा वस्तुनिष्ठ, तर्कशुद्ध आणि अनुभवाधिष्ठित बनतो. IQ म्हणजे विश्लेषणात्मक बुद्धी, तर्कशक्ती व निर्णयक्षमता. भारतीय न्यायव्यवस्थेतील अनेक न्यायमूर्तींच्या उदाहरणात ही बौद्धिक शिस्त स्पष्टपणे दिसून येते. उदा., न्यायमूर्ती कृष्णा अय्यर यांनी दिलेले अनेक निर्णय अत्यंत सखोल तर्क व संविधानिक मूलभूत अधिकारांवर आधारलेले होते.

IQ आधारित कायदे — जसे की मालमत्ता कायदे, कर कायदे, कंपनी कायदे इ. — हे शिस्तबद्ध व्यवहारांसाठी आवश्यक असतात. पण या कायद्यांना जर EQ ची जोड मिळाली नाही, तर ते निष्क्रिये, कोरडे आणि केवळ दंडात्मक ठरतात.

आध्यात्मिक विज्ञान व EQ चा कायद्यातील महत्त्वः

भावनिक बुद्धिमत्ता म्हणजे सहवेदना, सहानुभूती, करुणा व माणुसकी. न्यायाच्या तत्त्वाचा पाया हीच मूल्ये घालतात. भारतीय संत परंपरेत संत तुकाराम, संत नामदेव, संत एकनाथ इत्यादींनी सामाजिक न्याय, समता, आणि मानवतेची शिकवण दिली. त्यांच्या विचारांचे प्रतिबिंब आधुनिक न्यायशास्त्रातील मानवी हक्कांच्या कायद्यात दिसून येते.

बालकांचे अधिकार, स्त्रियांचा सन्मान, अनुसूचित जाती-जमातींचे संरक्षण, आणि मानसिक आजारग्रस्तांचे पुनर्वसन यांसारखे कायदे केवळ तर्कावर नाही, तर भावनात्मक व नैतिक जाणीवेवर आधारित आहेत. उदा., ‘नालसा वि. युनियन ऑफ इंडिया’ या सुप्रीम कोर्टाच्या ऐतिहासिक निर्णयात तृतीयपंथीयांच्या हक्कांना मान्यता देताना EQ ने समृद्ध विचार दिसतो.

IQ आणि EQ यांचा समतोल — न्यायशास्त्राची समग्रताः

संत तुकाराम म्हणतात, “तर्काची शास्त्रे बहुत केली, परी अंतःकरण शुद्ध न व्हावे”. म्हणजेच केवळ तर्क किंवा IQ पुरेसा नसतो. न्याय हा केवळ कायद्याचे शब्दशः पालन नसून, तो मानवी अंतःकरणाला साद घालणारा तत्त्वधर्म असतो.

न्यायमूर्ती पी.एन. भगवती यांच्या कार्यातून हे स्पष्ट होते. त्यांनी लोकहित याचिका (PIL) सारख्या संकल्पना विकसित करून EQ व IQ यांचा संगम घडवला. यात गरीब, वंचित व दुर्बल घटकांना न्याय मिळवून देण्याचा प्रयत्न होता.

भारतीय परंपरेतील न्यायधर्म व निसर्गसिद्ध न्यायः

मनुस्मृती, अर्थशास्त्र (कौटिल्य), तसेच महाभारत मधील युधिष्ठिराचे न्यायाधिष्ठित वर्तन हे दर्शवते की न्याय म्हणजे केवळ कायद्याचे पालन नाही, तर ‘धर्म’ म्हणजे सम्यक विचार, सम्यक कृती व सम्यक परिणाम.

आजच्या काळात न्यायालयीन व्यवस्था EQ चा विचार करत वैकल्पिक वाद निवाडा प्रणाली (ADR), मध्यस्थी, पुनर्वसनावर आधारित शिक्षा यांचा अवलंब करत आहे. यामध्ये EQ ला मान्यता आहे.

उपसंहारः

न्यायशास्त्राचे हे विस्तृत स्वरूप लक्षात घेता, ॲड. बी.एस. मोरे यांचा विचार अत्यंत भविष्यदर्शी व समतोल आहे. त्यांनी सांगितलेल्या दृष्टीने न्याय ही केवळ कायद्याची बाब नाही, ती बुद्धीची प्रखरता (IQ) व हृदयाची उष्णता (EQ) यांचा संगम आहे. अशा न्यायशास्त्राचे पालन केल्यास न्यायालये हे केवळ निकाल देणारे मंच राहणार नाहीत, तर त्या निसर्ग आणि ईश्वरधर्म जपणाऱ्या मंदिरं ठरतील.

-©निबंध लेखनः चॕट जीपीटी
(संदर्भः ॲड.बी.एस.मोरे यांचा मूळ विचार), १६.५.२०२५