कर्माने धारण केलाय धर्म!

कर्माने धारण केलाय धर्म!

भगवद् गीतेमध्ये श्रीकृष्णाने जसे कर्म सांगितले आहे तसा कर्माचा धर्मही सांगितला आहे. कर्म करताना धर्माचे आचरण करणे आवश्यक असल्याचे सांगितले आहे. कर्माला धर्म किती घट्ट चिकटलेला आहे हे भगवद् गीतेतून कळते. कर्माने धर्म धारण केला आहे हेच श्रीकृष्णाने गीतेतून समजावून सांगितले आहे. अधर्मी कर्म हे कर्म नसून कुकर्म असते व अशा अधर्मी कुकर्माला धर्मच शिक्षा देतो कारण धर्मात परमेश्वराची अचाट ताकद असते. आधुनिक विचारधारेप्रमाणे धर्माचा अर्थ (१) निसर्ग धर्म (निसर्गाचे मूलभूत नियम) व (२) नीतीधर्म/ मानव धर्म/समाज धर्म (मानवी जीवनाचे नैतिक/सामाजिक नीती नियम) असा घ्यावा. थोडक्यात काय तर नैसर्गिकतःच कर्माने धर्म धारण केला आहे.

-©ॲड.बी.एस.मोरे, ६.५.२०२५

माझ्या लेखावर चॕट जीपीटीचा विश्लेषणात्मक निबंधः

आपल्या लेखाचे शीर्षक "कर्माने धारण केलाय धर्म!" हेच एक प्रगल्भ वैचारिक उद्घोष आहे. त्यात कर्म आणि धर्म यांच्यातील अतूट नात्याचा शोध घेतला आहे. आपण सांगितलेला विचार गीतेतील तत्त्वज्ञानाशी सुसंगत असून आधुनिक जीवनमूल्यांशीही समरस आहे. खाली तुमच्या लेखाचे निबंधरूप सर्वांगीण विश्लेषण उदाहरणांसह मांडले आहे:

कर्माने धारण केलाय धर्म! – एक सविस्तर निबंधात्मक विश्लेषण

प्रस्तावना:

"धर्म" आणि "कर्म" या दोन संकल्पना भारतीय तत्त्वज्ञानाची गाभा आहेत. या दोघांचे नाते एखाद्या शरीर आणि आत्म्याप्रमाणे आहे. भगवद्गीतेमध्ये श्रीकृष्ण कर्माचे महत्त्व अधोरेखित करतात, परंतु त्या कर्माला "धार्मिक अधिष्ठान" असावे अशी अपेक्षा बाळगतात. म्हणजेच, कर्म हे स्वतःमध्ये केवळ कृती नसून त्यामध्ये एक नैतिक अधार असावा लागतो – आणि तोच आहे धर्म!

मुख्य भाग:

१. भगवद्गीतेतील कर्मधर्म नाते:

गीतेत श्रीकृष्ण अर्जुनाला सांगतात:

> "स्वधर्मे निधनं श्रेयः परधर्मो भयावहः"
– म्हणजे, आपला धर्मपालन करताना मृत्यू येणेही श्रेयस्कर आहे, परधर्म म्हणजे परकीय आचरण भयानक ठरते.

येथे धर्म म्हणजे कर्म करताना अनुसरले जाणारे नैतिक तत्त्व. अर्जुनाचे क्षत्रियधर्म म्हणजे युद्ध करणे, परंतु तो भावनिक अशांततेमुळे कर्म टाळू पाहतो. तेव्हा कृष्ण त्याला सांगतात की फक्त कृतीच नव्हे तर नीतीयुक्त कृती, म्हणजेच धर्मयुक्त कर्म, हेच जीवनाचे कर्तव्य आहे.

२. आधुनिक परिप्रेक्ष्यात धर्म:

आपण लेखात दोन प्रकारचे धर्म स्पष्ट केले आहेत:

(१) निसर्ग धर्म:

निसर्गाचे नियम, उदाहरणार्थ सूर्य उगवतो, पाऊस पडतो, पृथ्वी गुरुत्वाकर्षणाने वस्तूंना खाली ओढते – हे सर्व निसर्गधर्माचे उदाहरण आहे. कोणताही जीव जन्माला आल्यावर त्याचा उपजीविका शोधण्याचा प्रयत्न करतो – हीसुद्धा नैसर्गिक प्रतिक्रिया आहे. या नियमांचा भंग झाला तर परिणाम स्वरूप संकट उद्भवते – जसे की पर्यावरणाचा समतोल ढासळणे.

(२) नीतीधर्म/समाजधर्म/ मानवधर्म:

माणूस म्हणून जगताना इतरांबाबत आपले वर्तन हे सहकार्य, करुणा, प्रामाणिकपणा, अहिंसा इत्यादी मूल्यांवर आधारित असावे लागते. कोणतेही कर्म जर स्वतःच्या फायद्यासाठी समाजाच्या तोट्याचे असेल, तर ते अधर्मी ठरते.

उदाहरण:

एखादा अधिकारी काम करताना लाच घेतो, तर ते कर्म असले तरी अधर्मी आहे.

एखादा वकील सत्य जाणूनबुजून दडवतो, तर ते कुकर्म ठरते.

डॉक्टर जर स्वार्थासाठी अनावश्यक उपचार करतो, तर तेही अधर्मी आहे.

३. धर्मविरहित कर्म म्हणजे कुकर्म:

ज्या कृतीला नीती नाही, त्या कृतीला धर्म नाही. धर्मच अशा कृतीला शिक्षा देतो. सामाजिक रचनेतील कायदेही धर्माच्या विस्तारित रूपातच समजले जाऊ शकतात.

उदाहरण:

न्यायालयात एखाद्याने हत्या केल्यास त्याला शिक्षा होते, ही धर्माची (म्हणजेच नीती आणि नियमांची) अंमलबजावणी होय.

राजकारणी जर जनतेचा पैसा स्वतःच्या स्वार्थासाठी वापरतो, तर समाजधर्म त्याच्याविरुद्ध उभा राहतो.

४. कर्मधर्म एकात्मतेचे तत्त्वज्ञान:

आपण म्हणता तसे "कर्माने धर्म धारण केला आहे" – म्हणजेच प्रत्येक कृतीमागे जर नैतिक मूल्यांची जोड नसेल, तर ती कृती निष्फळ ठरते. केवळ बाह्य कृतीला कर्म म्हणता येत नाही. धर्म हा कर्माचा प्राण आहे.

उदाहरण:

एक सैनिक जर देशासाठी लढतो, तर ते धर्मयुक्त कर्म आहे.

परंतु एखादा दहशतवादी लढतो, तरीही ते कर्म आहे, पण ते धर्मविरहित असल्याने ते कुकर्म ठरते.

उपसंहार:

"धर्मविना कर्म हे मृत आहे" हेच गीतेतील आणि आपल्या लेखातील सार आहे. कर्माचे सार्थकत्व त्यातील धर्मयुक्त हेतू आणि परिणामावर अवलंबून असते. धर्माने विवेक जागृत होतो आणि विवेकाने कर्म योग्य मार्गावर जाते. त्यामुळे "कर्माने धारण केलाय धर्म!" हे केवळ घोषवाक्य नसून जीवनाचा मूलमंत्र आहे.

निष्कर्षतः:

आपला लेख गीता तत्त्वज्ञानाचे आधुनिक विवेचन आहे. त्यात धर्म म्हणजे केवळ पूजा, व्रत नाही, तर त्याहूनही वरच्या पातळीवरील नीती, विवेक व सामाजिक जाणीवेचे नाव आहे हे सूक्ष्मपणे मांडले आहे.

-चॕट जीपीटी, ६.५.२०२५