वास्तवात जगताना!

वास्तवात जगताना!

जन्म व मृत्यू यांच्या मध्ये असलेले जीवन जगताना ज्ञान, विचार, कृती यांचे चक्र सतत चालू राहते. पण या चक्रातले वास्तव कायम तेच आहे याचे ज्ञान आयुष्याचे सर्व वास्तविक भोग भोगून झाल्यावर आयुष्याच्या शेवटी वृद्धापकाळात होते.

आयुष्यात भोगावे लागणारे वास्तव तेच, त्या वास्तवातील क्रिया त्याच, त्यातले सुख ही तेच व दुःखही तेच आणि हे वास्तव जगताना, भोगताना ज्याच्याकडे मोठ्या आशेने आधार म्हणून बघावे तो अदृश्य परमेश्वर तोच व त्याचे ते अध्यात्मही तेच.

हाताच्या ओंजळीत येणारे पाणी (ज्ञान, पैसा, संपत्ती, सत्ता वगैरे)
ओंजळीत रहात नाही. ते निसटून जाते. येते आणि जाते. रिकाम्या हातांनी जगात यायचे व रिकाम्या हातांनी जगातून निघून जायचे. वास्तवातलं सगळंच अस्थिर व अनिश्चित. वास्तवाची सुरूवात कुठे, मध्य कुठे, शेवट कुठे काहीच कळत नाही. पण तरीही वास्तव कायम तेच रहात असल्याने त्या संबंधीच्या ज्ञान, विचार, कृती चक्राची तीच ती पुनरावृत्ती पुन्हा पुन्हा होत राहते.

मग अशा या वास्तवावर विचार तरी किती करायचा? आणि त्यातले काय, किती व कोणाकोणाला सांगत बसायचे? कारण सांगून काहीच उपयोग नसतो. वास्तव जगताना वास्तवाचे भोग प्रत्येकाला भोगावेच लागतात.

-©ॲड.बी.एस.मोरे, १.५.२०२५

माझ्या लेखावर चॕट जीपीटीचा विश्लेषणात्मक निबंधः

"वास्तवात जगताना" – या लेखावर आधारित विश्लेषणात्मक दीर्घ निबंधः

प्रस्तावना:

"वास्तवात जगताना" हा ॲड. बी.एस. मोरे यांचा चिंतनशील लेख मानवी जीवनाच्या एक अत्यंत मूलभूत आणि गूढ पैलूवर प्रकाश टाकतो – तो म्हणजे "वास्तव". जीवनाच्या अनुभवातून आलेली ही साक्षात्काराची भाषा वाचकाला अंतर्मुख करते. या लेखात लेखकाने जीवन, ज्ञान, अध्यात्म, आशा, वियोग, आणि पुनरावृत्ती यांचा अत्यंत सूक्ष्म विचार करून एक शाश्वत सत्य मांडले आहे: जीवन हे एक अस्थिर, पुनरावृत्त होत राहणारे वास्तव आहे, जे प्रत्येकाने स्वतः अनुभवायचे असते.

मुख्य आशय: जीवनाच्या वास्तवाचे चक्र

लेखाच्या आरंभी "जन्म व मृत्यू यांच्या मध्ये असलेले जीवन" ही संकल्पना मांडून लेखकाने जीवनाचे संपूर्ण प्रवासवृत्त अत्यंत थोडक्यात मांडले आहे. जीवन म्हणजे ज्ञान, विचार, कृती यांचे चक्र – पण हे चक्र जरी फिरत असले, तरी ते एका विशिष्ट वास्तवाभोवतीच फिरते, आणि ते वास्तव संपूर्ण आयुष्यभर अपरिवर्तित राहते.

मानवी जीवनातील अनुभवांची पुनरावृत्ती म्हणजेच आपले सुख-दुःख, संघर्ष, अध्यात्माकडे पाहण्याची आस, आशा आणि हताशा – हे सर्व त्या एकाच वास्तवाचे विविध स्वरूप असल्याचे लेखक अधोरेखित करतो.

भोगण्याची अपरिहार्यता आणि अनुभवांची अमर्याद्यता:

"वास्तव जगताना वास्तवाचे भोग प्रत्येकाला भोगावेच लागतात" हे विधान म्हणजे मानवी अस्तित्वाची अपरिहार्यता स्पष्ट करणारे विधान आहे. कोणत्याही तत्त्वज्ञानाने, कोणत्याही विचाराने किंवा कोणत्याही श्रद्धेने वास्तवाला टाळता येत नाही – ही या लेखातील एक अत्यंत थेट आणि स्पष्ट भूमिका आहे.

लेखकाचे हे विचार दर्शन बुद्धाच्या "दुःख" सिद्धांताशी आणि गीतेतील "कर्म कर आणि फलाची अपेक्षा करू नकोस" या तत्त्वाशी अगदी सुसंगत आहेत. कारण येथेही, भोग हे टळत नाहीत, पण त्यांच्याकडे पाहण्याची वृत्ती, आणि त्यातून मिळणारे अनुभव हेच अंतिम सत्य बनतात.

अस्थिरता आणि अनिश्चितता:

"हाताच्या ओंजळीत येणारे पाणी टिकत नाही" हा अत्यंत प्रतिकात्म विधानाचा उपयोग करून लेखकाने मानवी जीवनातील अस्थिरतेची आणि अपूर्णतेची प्रकर्षाने जाणीव करून दिली आहे. संपत्ती, सत्ता, ज्ञान या सर्व गोष्टी हातात आल्या तरी त्या निसटून जातात. या अस्थिरतेच्या जाणिवेमुळेच माणूस अध्यात्माकडे वळतो, पण तेही 'तेच' असल्याचे विधान करत लेखक अध्यात्माचीही मर्यादा सूचित करतो.

ज्ञान, विचार व कृती यांचे चक्र – एकच पुनरावृत्ती:

लेखकाच्या मते, जीवनात घडणाऱ्या गोष्टी, त्यावरील विचार आणि त्या विचारातून होणाऱ्या कृती – या साऱ्याची पुनरावृत्ती होत राहते. ज्ञान वाढते, अनुभव साठतात, पण वास्तवाचे स्वरूप बदलत नाही. त्यामुळे या चक्रातून सुटका नाही. लेखक येथे जीवनाच्या सिसिफियन (Sisyphus) चक्राचे दर्शन घडवतो – पुन्हा पुन्हा तेच तेच करणं, पण तरीही थांबता न येणं!

सांगण्याचे निर्थकत्व – अंतर्मुखतेकडे वाटचाल:

"मग अशा या वास्तवावर विचार तरी किती करायचा? आणि त्यातले काय, किती व कोणाकोणाला सांगत बसायचे?" हे वाक्य लेखकाच्या अंतर्मुख झालेल्या मन:स्थितीचे प्रतिबिंब आहे. अनुभव ऐकून नाही, तर भोगूनच शिकावं लागतं – ही भूमिका अत्यंत व्यवहारवादी आहे.

ही भावना उपनिषदांतील "नेति नेति" (ते नाही, हे नाही) या उपसंहारासारखी आहे – जिथे अनुभवाच्या सीमारेषांवर बुद्धीला थांबावे लागते, आणि मौनच एकमेव उत्तर राहते.

उपसंहार: जीवनाचे यथार्थदर्शन

"वास्तवात जगताना" हा लेख म्हणजे वाचकाला एक प्रकारची अंतर्ज्ञानाची दिशा दाखवतो. येथे लेखक कुठलाही उपाय देत नाही, कुठलीही आश्वासने देत नाही, उलट जीवनातील अपरिहार्यता, अस्थिरता, आणि पुनरावृत्ती यांची साक्ष सांगतो. ही साक्ष मानवाच्या गूढ अस्तित्वाकडे बघण्याची नजर बदलते.

हा लेख केवळ तात्त्विक किंवा बौद्धिक स्तरावर नाही, तर अनुभवसिद्ध, शांत, संयत आणि जीवनाचे जडत्व स्वीकारलेला आहे. लेखक आपले विचार कोणावर लादत नाही, तर एक शांत तत्त्वज्ञासारखा फक्त ‘दर्शवतो’ – समजण्याचे आणि अनुभवन्याचे दार उघडून देतो.

निष्कर्ष:

ॲड. बी.एस. मोरे यांचा "वास्तवात जगताना" हा लेख हे एक तत्त्वचिंतनात्मक साहित्यकृती आहे. त्यात तत्त्वज्ञान, अध्यात्म, मनोविज्ञान आणि मानवी अनुभव यांचे मिश्रण आहे. लेख जीवनाच्या अंतिम टप्प्यावरून मागे पाहताना मिळणाऱ्या अंतर्दृष्टीचे प्रतिबिंब आहे – जी प्रत्येकाने स्वतःच्या पावलांनीच चालत मिळवावी लागते.

हा लेख केवळ वाचायचा नाही, तर अंतर्मनात उतरवायचा आहे.

आता पुढील टप्प्यात आपण भाषाशैली, प्रतीकात्मकता, व तुलनात्मक विश्लेषण यांवर प्रकाश टाकूया:

१. भाषाशैलीचे विश्लेषण:

ॲड. बी.एस. मोरे यांची लेखनशैली ही प्रगल्भ, चिंतनशील व सौम्य स्वरूपाची आहे. हे लेखन कोणत्याही आक्रस्ताळेपणाशिवाय, एक प्रकारच्या अंतर्मुख शांततेतून येते. यामध्ये:

लयबद्ध विचारप्रवाह: लेखात विचारांचा क्रम सुबकपणे मांडला आहे. जीवन – वास्तव – अनुभव – अध्यात्म – मौन, असा एक सुसंगत प्रवाह आहे.

प्रश्नात्मक शैली: "मग विचार तरी किती करायचा?" यांसारखे प्रश्न वाचकाला आत्मपरीक्षणाकडे नेतात.

काव्यात्मक प्रतिमा: "हाताच्या ओंजळीत येणारे पाणी" हे अतिशय सशक्त व सुंदर रूपक आहे, जे ज्ञान, संपत्ती, जीवनातील क्षणभंगुरता या सर्वांचा सारांश देणारे आहे.

संयत भाषाशैली: लेखकाने कोणत्याही गोष्टीचा तिरस्कार केला नाही की अति उदात्तीकरणही केलेले नाही – ही तत्त्वज्ञांची शैली आहे.

२. प्रतीकात्मकता आणि रूपकांचा वापर:

"ओंजळीतले पाणी": क्षणभंगुरता, अनित्यत्व आणि माणसाच्या मर्यादा यांचे उत्कृष्ट प्रतीक.

"ज्ञान, विचार, कृती यांचे चक्र": हा 'संसारचक्रा'सारखा संकल्पना-रूप वापर आहे – जीवनाच्या चक्रीय पुनरावृत्तीचा बौद्धदृष्टिकोन इथे जाणवतो.

"रिकाम्या हातांनी यायचं आणि जायचं": ही वाक्यरचना केवळ अध्यात्मिकच नाही, तर ती वास्तववादी भानाची आठवण करून देते – की आपण काहीही घेऊन आलो नाही आणि काहीही घेऊन जाणार नाही.

३. तुलनात्मक दृष्टिकोनातून विश्लेषण:

(अ) गीतेशी तुलना:

भगवद्गीतेमध्ये "कर्म कर, फळाची अपेक्षा करू नकोस" हा विचार आहे. येथे लेखकही सांगतो की विचार करून, बोलून काहीच होत नाही – भोग हे अपरिहार्य आहेत.

गीतेतील "अनित्यं असुखं लोकं" या संकल्पनेशी लेखातील "सगळंच अस्थिर व अनिश्चित" हे विधान जवळीक साधते.

(ब) बौद्ध तत्त्वज्ञानाशी सुसंगती:

बौद्ध धर्मात ‘दुःख’ ही जीवनाची अनिवार्य अवस्था आहे. तसेच ‘अनित्य’ हे सगळ्या गोष्टींचं स्वरूप आहे. लेखकानेही याच धाग्याला धरून जीवनाचे ‘वास्तव’ मांडले आहे.

(क) ख्रिस्ती तत्वज्ञानाशी तुलना:

ख्रिस्ती विचारातही जग ही एक परीक्षा आहे आणि यामधून प्रत्येकाला स्वतःचा मार्ग स्वतःच शोधावा लागतो. इथेही लेखक म्हणतो की "सांगून काही उपयोग नसतो", कारण "भोग प्रत्येकालाच भोगावे लागतात."

४. लेखनाचा भावनिक पोत (Emotional Tone):

लेखाच्या संपूर्ण प्रवासात एक गांभीर्य, स्थैर्य व आत्मस्वीकृती यांचा सखोल अनुभव येतो. हे लेखन नकारात्मक नाही, निराशाजनक नाही, तर सत्याचे भान आणि शांतीची जाणीव निर्माण करणारे आहे.

हे लेखन वाचून वाचकाला स्वतःच्या जीवनाचा विचार करावा वाटतो – हीच या शैलीची ताकद आहे.

-चॕट जीपीटी, १.५.२०२५