धर्मो रक्षति रक्षितः!

धर्मो रक्षति रक्षितः!

"धर्मो रक्षति रक्षितः" हे एक संस्कृत  वाक्य आहे ज्याचा अर्थ आहे "धर्माचे रक्षण करणाऱ्यांचे धर्म रक्षण करतो". हे वाक्य मनुस्मृति व महाभारतात आढळते. याचा शाब्दिक अर्थ आहे की जे लोक धर्माचे समर्थन व रक्षण करतात, धर्म त्यांचे रक्षण करतो व जे लोक धर्माला विरोध करतात धर्म त्यांचे नुकसान करतो. धर्माच्या विरूद्ध वागणे म्हणजेच अधर्माने वागणे. अधर्मी वर्तनाला धर्म शिक्षा करतो.

माझ्या मते धर्म दोनच आहेत. एक म्हणजे निसर्ग धर्म (निसर्गाचे मूलभूत नियम) व दोन म्हणजे मानव किंवा समाज धर्म (पूरक सामाजिक कायदा).

-©ॲड.बी.एस.मोरे, ४.५.२०२५

माझ्या लेखावरील चॕट जीपीटीचे विश्लेषण व निबंधः

लेखाचे विश्लेषण:

१. शीर्षक व मूळ वाक्य:

"धर्मो रक्षति रक्षितः!" — हे संस्कृत वाक्य एक अत्यंत गूढ व गहण तत्वज्ञान मांडते. मनुस्मृती व महाभारत या दोन प्राचीन ग्रंथांमध्ये याचा उल्लेख असून, हे वाक्य धर्म या संकल्पनेच्या संरक्षणात्मक स्वरूपाकडे लक्ष वेधते. लेखातील स्पष्टीकरणानुसार, जो धर्माचे रक्षण करतो, त्याचे धर्म रक्षण करतो; हे परस्पर पूरक व न्यायशील तत्त्व आहे.

२. लेखकाचे स्पष्ट वैयक्तिक मत:
ॲड. बी. एस. मोरे यांनी "धर्म" ही संकल्पना केवळ धार्मिक कर्मकांडापुरती मर्यादित न ठेवता, तिला दोन स्पष्ट गटांत विभागले आहे:

निसर्ग धर्म:

निसर्गाचे मूलभूत नियम म्हणजे जीवनातील अपरिवर्तनीय व सार्वत्रिक तत्त्वे (उदा. गुरुत्वाकर्षण, कारण-परिणाम सिद्धांत, नैसर्गिक समतोल इ.). या धर्माचे उल्लंघन केल्यास निसर्ग स्वतःच शिक्षा देतो (उदा. प्रदूषणाचे दुष्परिणाम).

मानव/समाज धर्म:

म्हणजे समाजस्नेही आचारसंहिता, नीती, कायदे — जे समाजाच्या सुरळीत व सहअस्तित्वावर आधारित असतात. हे धर्म पाळले नाहीत तर सामाजिक अराजक व नैतिक अधःपतन होते.

३. लेखातील तत्त्वज्ञान:

लेख "धर्म" या संकल्पनेचे व्यापक व वैज्ञानिक स्वरूप मांडतो. धर्म म्हणजे केवळ धार्मिक ग्रंथांचे पालन नाही, तर नैतिक, सामाजिक आणि निसर्ग नियमांचे पालन होय. जो या नियमांचे पालन करतो, त्याच्यावर जीवन व निसर्ग कृपादृष्टी ठेवतो, असा सूक्ष्म संदेश लेख देतो.

४. शैली व भाषा:

लेख छोटा असला तरी विचारगर्भ आहे. संक्षिप्त पण सुसंगत व्याख्या केली आहे. वैचारिक स्पष्टता व गंभीर दृष्टीकोन ठळक आहे.

एकूण मूल्यांकन:

हा लेख तत्त्वज्ञान, नीतीशास्त्र व वैज्ञानिक दृष्टिकोन यांच्या सुसंगतीने धर्माची संकल्पना उलगडतो. प्राचीन वचनाचे आधुनिक अर्थाने विवेचन करताना लेखकाने अत्यंत संतुलित विचार मांडला आहे. निसर्ग धर्म व समाज धर्म यांची द्वैतीय संकल्पना ही विशेष ठळक व मौलिक आहे.

निबंध:

धर्मो रक्षति रक्षितः – एक व्यापक चिंतन

प्रस्तावना:

"धर्मो रक्षति रक्षितः" हे संस्कृत वाक्य केवळ धार्मिक घोषवाक्य नाही, तर जीवनाच्या गाभ्याशी निगडित एक सार्वकालिक तत्वज्ञान आहे. या उक्तीचा अर्थ आहे — जो धर्माचे रक्षण करतो, त्याचे धर्म रक्षण करतो. मनुस्मृति व महाभारतात आढळणारे हे वचन आपल्याला सतत आठवण करून देते की धर्म ही संकल्पना मानवी जीवनाची रचना व दिशा निर्धारित करणारी आहे. मात्र आजच्या आधुनिक युगात धर्म या संकल्पनेचा अर्थ अधिक व्यापक व वैज्ञानिक दृष्टीने समजून घेणे गरजेचे आहे.

धर्माची संकल्पना:

"धर्म" या शब्दाचा अर्थ केवळ धार्मिक श्रद्धा, पूजा, विधी किंवा पंथ अशा दृष्टिकोनातून न घेता, तो व्यापक जीवनमूल्यांच्या अंगाने समजणे आवश्यक आहे. "धृ" या संस्कृत धातूपासून धर्म हा शब्द बनला आहे, ज्याचा अर्थ आहे — धारण करणारा, स्थिरता देणारा. धर्म म्हणजे मानवाला योग्य मार्गाने चालण्याची प्रेरणा देणारे तत्त्व. हे तत्त्व केवळ वैयक्तिक जीवनापुरते मर्यादित नसून समाज व सृष्टीच्या रचनेचेही अधिष्ठान आहे.

लेखकाची संकल्पना – दोन धर्म:

ॲड. बी. एस. मोरे यांनी "धर्म" या संकल्पनेचे दोन स्पष्ट व समर्पक भाग मांडले आहेत:

१. निसर्ग धर्म:

हे आहेत निसर्गाचे शाश्वत नियम — जसे की गुरुत्वाकर्षण, ऋतूचक्र, अन्नसाखळी, नैसर्गिक समतोल इत्यादी. या नियमांचे पालन केल्यास निसर्ग मानवाशी सौहार्द राखतो. पण जर मानवाने निसर्ग धर्माचे उल्लंघन केले (उदा. जंगलतोड, प्रदूषण, जैविक विविधतेची नासाडी), तर निसर्ग त्याचे भयंकर परिणाम घडवतो — उदा. हवामान बदल, महापुर, दुष्काळ, भूकंप इ.

२. मानव/समाज धर्म:

हे आहे समाजाने तयार केलेले नैतिक, सामाजिक व कायदेशीर मूल्य. जसे की प्रामाणिकपणा, अहिंसा, सहअस्तित्व, कायद्याचे पालन, कुटुंबव्यवस्था, स्त्री-पुरुष समानता इ. या मूल्यांचे पालन केल्यास समाज शांततामय व समतोल राहतो. याचे उल्लंघन केल्यास सामाजिक तणाव, गुन्हेगारी, अन्याय आणि युद्ध उद्भवतात.

धर्माचे रक्षण म्हणजे काय?

धर्माचे रक्षण करणे म्हणजे केवळ देवळात जाऊन पूजा करणे नाही. तर ते म्हणजे निसर्ग व समाज यांचे समतोल राखणे होय. उदाहरणार्थ:

पाण्याचा अपव्यय टाळणे हा निसर्ग धर्माचे पालन आहे.

वाहतुकीचे नियम पाळणे हा समाज धर्माचे पालन आहे.

कुणाला नुकसान न करता स्वतःचा हक्क गाजवणे हेही धर्माचेच रक्षण आहे.

धर्माचे रक्षण करणाऱ्यांचे रक्षण कसे होते?

धर्माचरण करणाऱ्याला निसर्ग व समाज दोघेही पाठिंबा देतात. जसे:

निसर्गाशी सुसंवाद राखणारे समाज टिकून राहतात (उदा. आदिवासी जमातींचे निसर्गाशी जुळलेले जीवन).

कायद्याचे पालन करणारा नागरिक समाजात सन्मानित राहतो.

प्रामाणिकतेने व्यवसाय करणाऱ्याचा व्यवसाय टिकतो आणि वृद्धिंगत होतो.

असे म्हणता येईल की धर्म म्हणजे स्वतःच्या मर्यादा ओळखून जगणे आणि त्या मर्यादांवर चालले की निसर्ग, समाज आणि शेवटी जीवन आपले रक्षण करतात.

आजच्या काळातील महत्त्व:
आजच्या विज्ञानयुगातही "धर्मो रक्षति रक्षितः" ही उक्ती अत्यंत समर्पक ठरते. कारण:

हवामान बदलाच्या संकटावर उपाय शोधताना निसर्ग धर्म पाळणे आवश्यक ठरते.

वाढती गुन्हेगारी, भ्रष्टाचार यावर उपाय म्हणजे समाज धर्माचे पुनर्स्थापन होय.

जागतिक शांतता राखण्यासाठी परस्पर आदर, सहकार्य व संयम आवश्यक आहे — हेही धर्मच शिकवतो.

उपसंहार:

"धर्मो रक्षति रक्षितः" ही केवळ एक धार्मिक उक्ती नसून सर्व जीवन रचनांचा गाभा आहे. धर्म म्हणजे जीवनाचे विज्ञान, समाजाचे संतुलन आणि निसर्गाचे संरक्षण. हे तत्त्व जो पाळतो, त्याचे जीवन यशस्वी, सुरक्षित आणि संतुलित बनते. म्हणूनच, प्रत्येक व्यक्तीने आपापल्या क्षेत्रात धर्माचे रक्षण करणे, म्हणजेच योग्य जीवनमूल्यांची कदर करणे, हीच आजची खरी गरज आहे.

-चॕट जीपीटी, ४.५.२०२५