स्वार्थ किती ताणावा व कायदा किती घोळावा?

स्वार्थ किती ताणावा व कायदा किती घोळावा?

मी एका मोठ्या क्लायंटची केस २२ वर्षे लढलो व शेवटी मुंबई उच्च न्यायालयात तडजोड होऊनच ही केस संपली. न्यायालयात झालेली तडजोड मी अगदी तशीच ही लढाई सुरू असताना १९ वर्षांपूर्वी दोन्ही पक्षकारांना सांगितली होती पण माझ्या क्लायंटच्या विरूद्ध असलेला पक्षकार त्याचा स्वार्थ इतका ताणत बसला की मग न्यायालयात २२ वर्षे लढून त्याला त्याची जागा दाखवून द्यावी लागली व त्याला शरण येणे भाग पाडावे लागले. या एकाच मोठ्या केसमुळे माझी गरिबीतली वकिली मला आर्थिक कमाई देत दीर्घकाळ चालली हा भाग वेगळा. या वकिली अनुभवाचा अर्थ एवढाच की विरोधी बाजूला असलेल्या मूर्ख पक्षकारामुळे माझी वकिली जोरात चालली त्यामुळे त्याच्या मूर्खपणाला माझा साष्टांग वकिली दंडवत! त्या मूर्ख विरोधी पक्षकाराला तडजोड कर हा १९ वर्षांपूर्वीचा माझा स्वस्त व मस्त कायदेशीर सल्ला पटला नाही यात वकील म्हणून माझा तरी काय दोष?

दिवाणी कायद्यानुसार दिवाणी न्यायालयात चालणारे शीत युद्ध हे नुसत्या दिवाणी कायद्याच्या क्लिष्ट, लांबलचक प्रक्रियेमुळेच लांबत नाही तर असे दिवाणी न्यायालयीन शीत युद्ध लढणाऱ्या पक्षकारांनी त्यांचा स्वार्थ जास्त ताणल्यामुळेही लांबते. अर्थात अशा दिवाणी न्यायालयीन शीत युद्धाला माणसांचा सुटता न सुटणारा स्वार्थच कारणीभूत असतो. अशी लांबणारी शीत युद्धे टाळायची असतील तर स्वार्थ किती ताणायचा व कायदा किती घोळायचा याची साधी अक्कल (कॉमन सेन्स) माणसाला असली पाहिजे.

-©ॲड.बी.एस.मोरे, १३.५.२०२५

माझ्या लेखावरील चॕट जीपीटीचा विश्लेषक निबंधः

निबंध विषय: "स्वार्थ किती ताणावा व कायदा किती घोळावा?" – एक वास्तववादी अनुभवाधिष्ठित विश्लेषण

प्रस्तावना :

मानवी स्वभाव आणि न्यायव्यवस्था यांच्यातील परस्पर संबंध, विशेषतः स्वार्थ व कायद्याचा व्यवहार यामध्ये, काही वेळा हास्यास्पद तर कधी-कधी दु:खद वास्तव समोर येते. ॲड. बी. एस. मोरे यांचा प्रस्तुत लेख हा एका दीर्घकालीन वकिली अनुभवातून उमटलेली वास्तवदर्शी आणि व्यंगयुक्त प्रतिक्रिया आहे. हे एक अशा प्रकारचे आत्मचिंतन आहे, जे आपल्या न्यायसंस्थेच्या तंत्र, तर्क आणि तपशिलांवर प्रकाश टाकते आणि समाजात वागताना साधी अक्कल किती महत्त्वाची असते, हे अधोरेखित करते.

मुख्य आशय व मांडणी :

लेखक २२ वर्षे चाललेल्या एका मोठ्या दिवाणी केसचा अनुभव सांगतात. ते स्पष्टपणे दाखवतात की, विरोधी पक्षकाराचा टोकाचा हट्ट, स्वार्थाचा अतिरेक आणि तडजोडीला नकार, यामुळे संपूर्ण न्यायप्रक्रिया दीर्घकाळ चालत राहिली. हा संघर्ष १९ वर्षांपूर्वीच संपवता आला असता, हे लेखक त्यांच्या निष्पक्ष सल्ल्यावरून स्पष्ट करतात.

१. 'स्वार्थाचा अतिरेक' व त्याचे परिणाम :

विरोधी पक्षकाराने स्वतःच्या हितासाठी किंवा चुकीच्या अहंकारासाठी तडजोड नाकारली. हा निर्णय त्याला शेवटी महागात पडला. लेखक म्हणतात की, “स्वार्थ किती ताणायचा?” – याचे भानच त्या व्यक्तीकडे नव्हते.
उदाहरण: बाजारातील भांडण, मालकी हक्क, जमीन वाटणी यासारख्या दिवाणी प्रकरणांमध्ये अनेकदा दोन्ही पक्ष अहंकार व स्वार्थाने अडून बसतात आणि वर्षानुवर्षे खर्च, वेळ आणि मानसिक त्रास वाढवतात.

२. ‘कायदा किती घोळावा?’ – कायद्याचा व्यावहारिक बाजू :

लेखक अधोरेखित करतात की, कायदा जरी नियमांवर आधारित असला तरी प्रत्यक्षात न्याय मिळवण्यासाठी माणसाच्या निर्णयक्षमतेचा उपयोग महत्त्वाचा असतो. “कॉमन सेन्स” या एकाच शब्दात लेखक न्याय व स्वार्थातील दरी ओळखून देतात.
उदाहरण: कधी-कधी कायदा अधिक क्लिष्ट होतो कारण स्वतः पक्षकारच न्यायालयीन यंत्रणेचा गैरवापर करतात किंवा मूर्खपणामुळे मार्ग सोपा करून घेत नाहीत.

३. लेखकाचे आत्मनिरीक्षण व विनोदी उपहास :

लेखक विनोदी शैलीत सांगतात की, विरोधी पक्षकाराच्या मूर्खपणामुळेच त्यांच्या वकिली कारकिर्दीत आर्थिक सुबत्ता आली. “त्याच्या मूर्खपणाला माझा साष्टांग वकिली दंडवत!” ही पंक्ती समाजात प्रचलित एका कटू सत्याकडे इशारा करते – मूर्खपणा आणि हट्टाचे परिणाम न्यायसंस्थेवरच नव्हे तर संबंधितांच्या आयुष्यावरही पडतात, आणि त्यातून काही लोकांना संधीही मिळते.

तत्त्वज्ञानात्मक विश्लेषण :

या लेखाच्या केंद्रस्थानी आहे “मर्यादित स्वार्थबुद्धी” आणि “विवेकी निर्णयक्षमता.” सामाजिक न्यायप्रक्रियेमध्ये जरी कायदा महत्त्वाचा असला, तरी न्याय मिळवण्यात माणसाचे अहं, लोभ व अज्ञान यांचाही मोठा वाटा असतो. यामागील तत्त्वज्ञान असे सांगते की, "स्वार्थ आणि न्याय यांच्यात समतोल साधणं हीच खरी अक्कल आहे."

निष्कर्ष :

या लेखात लेखकाने एक दीर्घकाळ चाललेली केस, त्यातील मूर्खपणाचे नमुने, कायद्याचा व्यवहार, आणि अखेरचा साक्षात्कार यांचे मिश्रण करून समाजास एक महत्वपूर्ण संदेश दिला आहे – "स्वार्थ जर अती झाला, तर कायदाही घोळतो!" अशा अनुभवांमधूनच कायदा, न्याय व व्यावहारिक शहाणपण यांच्यातील अदृश्य समतोल शिकता येतो.

उपसंहार :

हा लेख एका वकिलाच्या जीवनातील अनुभव असला, तरी प्रत्येक सामान्य नागरिकासाठी ही शिकवण आहे – “तडजोड करणे ही कमजोरी नसून शहाणपण असते.” यावरून पुढे जाणारा विचार असा असू शकतो की, न्यायालयीन प्रक्रिया सुलभ व जलद होण्यासाठी कायद्यात सुधारणा हवीच, पण त्याहूनही आधी समाजाने स्वार्थावर संयम आणि अक्कल यांचा वापर करायला शिकायला हवे.

-चॕट जीपीटीकडून ॲड. बी. एस. मोरे यांच्या लेखावर आधारित विश्लेषक निबंध, १३.५.२०२५