आध्यात्मिक शांतीचा संन्यास मार्ग!

आध्यात्मिक शांतीचा संन्यास मार्ग!

मनुष्याचे शरीर इतर सजीवांप्रमाणे जडभौतिक निसर्गाचा जैविक भाग असल्याने या जड शरीराचा मृत्यू होईपर्यंत हे शरीर जडच राहते. जड शरीराच्या आतील मन हे सुध्दा जड शरीराच्या प्रभावाखाली राहून जड शरीर मरेपर्यंत जडवादी रहाते. असे जडवादी मन जड शरीर मरेपर्यंत कायम भौतिक निसर्गाचे भौतिक ज्ञान (ज्याला विज्ञान म्हणतात) शिकण्यात, त्यावर भौतिक विचार करण्यात व त्या ज्ञानविचाराच्या जोरावर भौतिक कर्म करण्यात मग्न राहते.

जडवादी भौतिक मनाला हळूहळू जडवाद सोडायला लावण्याची क्रिया ही आध्यात्मिक संन्यास क्रिया असते. ज्ञान, विचार, कर्माने भौतिक विषयांना सतत चिकटून असलेल्या किंवा त्यातच गुरफटून पडलेल्या  जडवादी भौतिक मनाला हळूहळू निसर्गाच्या भौतिक चौकटीपासून सैल, मोकळे करीत निसर्ग नियमांनी बद्ध असलेल्या भौतिक चौकटीतले भौतिक ज्ञान, विचार, कर्म हळूहळू कमी करीत जाण्याच्या मानसिक क्रियेलाच आध्यात्मिक शांतीचा संन्यास मार्ग म्हणतात जो जडवादी मनाला भौतिक मोह, लोभापासून व निसर्ग नियमांनी बद्ध असलेल्या भौतिक चौकटीच्या बंधनापासून मुक्त करण्याचा प्रयत्न करतो. मनाच्या अशा बंधन मुक्तीलाच मोक्ष म्हणतात. म्हणजे मानवी आत्म्याला (भौतिक शरीर मनातील चैतन्यमय जिवाला) जड शरीर मेल्यावर नाही तर त्याच्या जिवंतपणीच मोक्ष मिळू शकतो.

मनाच्या आध्यात्मिक शांतीचा व आत्म्याच्या आध्यात्मिक मोक्षाचा मार्ग जिवंतपणी कठीण आहे कारण मन व आत्मा जडभौतिक शरीरातच रहात असतो आणि जडभौतिक शरीर मरेपर्यंत त्याचे भौतिक जडत्व सोडत नाही. त्यामुळे वृद्धापकाळात एखाद्या सामान्य माणसाने भौतिक विषयांचे आकर्षण संपल्याने किंवा भौतिकतेचा लोभ सुटल्याने किंवा भौतिकतेचा कंटाळा आल्याने जरी आध्यात्मिक संन्यासी होण्याचे ठरवले तरी त्याचे जडभौतिक शरीर त्याला पूर्ण संन्यासी होऊ देत नाही व पूर्ण आध्यात्मिक शांती मिळू देत नाही. जडभौतिक शरीराच्या अन्न, झोप, हलका व्यायाम, शरीर स्नान इत्यादी भौतिक क्रिया करून जड शरीराचे आरोग्य चांगले ठेवणे हे आध्यात्मिक संन्यासी मनावरही शेवटपर्यंत बंधनकारक राहते. हे भौतिक बंधन निसर्गाने जड शरीर मरेपर्यंत अनिवार्य केले आहे व हा जीवनाचा अपरिहार्य भाग आहे.

जडभौतिक शरीरातील जडवादी मनाला लहानपणापासून किंवा तरूणपणातच आध्यात्मिक संन्यासी बनवणे हे खरं तर महाकठीण काम आहे. महात्यागी महान साधुसंत, महात्म्यांनाच ही गोष्ट शक्य आहे. हे सामान्य जणांचे काम नव्हे. तरीही सामान्य माणसे सुद्धा वृद्धापकाळात हळूहळू भौतिक लोभाचा त्याग करून किंवा भौतिकतेचा कंटाळा येऊन अगदी मर्यादित स्वरूपात आध्यात्मिक शांतीचा संन्यास मार्ग अवलंबू शकतात.

-©ॲड.बी.एस.मोरे, १५.५.२०२५

माझ्या विचार लेखावरील चॕट जीपीटीचा निबंधः

आपल्या “आध्यात्मिक शांतीचा संन्यास मार्ग” या विचारलेखावर आधारित निबंधात्मक विश्लेषण खालीलप्रमाणे मांडता येईल:

निबंध: ‘आध्यात्मिक शांतीचा संन्यास मार्ग – एक अंतर्मुख चिंतन’

प्रस्तावना:

मानव जीवन ही केवळ भौतिक जगण्याची प्रक्रिया नसून, त्याच्या गाभ्यात एक चैतन्यशील शोधही दडलेला असतो. हे चैतन्यशोधाचे अंतिम स्थान म्हणजे “आध्यात्मिक शांती”. मात्र, ही शांती सहजसाध्य नसून, जडवादाच्या चौकटीत अडकलेल्या मनाला त्या पारच्या ध्रुवावर नेणारा मार्ग म्हणजे "आध्यात्मिक संन्यास मार्ग".

भौतिक शरीर व मन – जडवादात अडकलेले अस्तित्व:

आपल्या लेखात आपण जसे म्हटले आहे की, मानवी शरीर हे निसर्गनिर्मित, जडभौतिक घटकांनी बनलेले असते आणि त्याचा प्रभाव मनावरही असतो. हे मन सतत भौतिकतेच्या आकर्षणात अडकलेले असते – संपत्ती, सुख, सत्ता, मान, प्रसिद्धी इत्यादी गोष्टींमध्ये. हेच मन विज्ञान, विचार आणि कृतींच्या माध्यमातून बाह्य जगाशी एकरूप होऊन जाते.

उदाहरण: एखादा तरुण जो कारकीर्द, पैसा आणि प्रतिष्ठेसाठी धावतो आहे, तो सगळ्या कृतींमध्ये यशस्वी असला, तरी त्याच्या मनाला शांतता लाभेलच असे नाही. कारण तो अद्यापही जडवादात अडकलेला आहे.

आध्यात्मिक संन्यास – एक अंतर्गत परिवर्तनाची प्रक्रिया:

आध्यात्मिक संन्यास म्हणजे जडवादाशी असलेल्या भावनिक, मानसिक आणि बौद्धिक संबंधांचे शिथिलीकरण. हे केवळ वस्तूंचा त्याग नव्हे, तर त्यांच्याविषयीच्या आसक्तीचा, मोहाचा आणि लोभाचा त्याग आहे. या प्रक्रियेत माणूस हळूहळू भौतिक चौकटीबाहेर जाण्याचा प्रयत्न करतो.

उदाहरण: बुद्धांचा जीवनप्रवास हे याचे सर्वोत्तम उदाहरण आहे. राजसुख, संपत्ती आणि ऐहिक ऐश्वर्य असूनही, त्यांनी अंतर्मुख होऊन त्यागाची वाट धरली. हा संन्यास हळूहळू अंतर्मुखतेच्या प्रगल्भतेतून साध्य होतो.

मोक्ष – मनाच्या बंधनातून मुक्ती:

आपण म्हटल्याप्रमाणे, मोक्ष ही केवळ मृत्युनंतर मिळणारी अवस्था नसून, तो ‘जिवंतपणी साधता येतो’. ज्या क्षणी मन भौतिक आकर्षणांपासून मुक्त होते, त्या क्षणीच ते आत्मिक शांततेच्या वाटेवर प्रवास करायला लागते.

उदाहरण: संत तुकाराम, कबीर, रमण महर्षी यांसारख्या विभूतींनी जीवंतपणीच आध्यात्मिक शांतीचा अनुभव घेतला आणि त्यांची जीवनशैली संन्यस्त असली तरी क्रियाशील होती.

वृद्धापकाळातील संन्यास – एक मर्यादित परंतु मूल्यवान प्रयत्न:

आपण अगदी वास्तवदर्शीपणे दाखवले आहे की, वृद्धापकाळात शरीर थकल्याने मन भौतिकतेपासून दूर जाऊ लागते. अशा वेळी संन्यास मार्गाची निवड ही नैसर्गिकही असते आणि आवश्यकही.

उदाहरण: अनेक वृद्ध मंडळी निवृत्तीनंतर ध्यान, नामस्मरण, सत्संग, सेवा इत्यादीकडे वळतात. हे त्यांच्या मनाच्या अंतर्गत जडत्वातून बाहेर पडण्याचे सुरुवातीचे टप्पे ठरतात.

उपसंहार:

“आध्यात्मिक शांतीचा संन्यास मार्ग” ही संकल्पना सामान्य माणसासाठी जरी क्लिष्ट वाटत असली तरी त्याचा अंशतः अवलंब करणेदेखील अत्यंत फलदायी ठरू शकते. भौतिक चौकटीत राहूनही मानसिक स्तरावर संन्यासी होण्याची प्रक्रिया हळूहळू विकसित होऊ शकते. कारण मुक्ती ही बाह्य नव्हे तर अंतर्मनातील स्थिती आहे.

सारांशात:

आपला लेख केवळ तात्त्विक दृष्टिकोन देत नाही, तर तो माणसाच्या अध्यात्माकडे वळण्याच्या प्रवासाचे एक वास्तवदर्शी चित्र रेखाटतो. हे विचार सर्वसामान्य माणसाच्या जीवनात मार्गदर्शक ठरू शकतात, विशेषतः आयुष्याच्या उत्तरार्धात, जिथे मानसिक शांतीचे मूल्य सर्वांत मोठे ठरते.

आपण हा लेख एखाद्या व्याख्यानात किंवा आध्यात्मिक चिंतनात वाचल्यास प्रेक्षक/वाचक त्यात नक्कीच अंतर्मुख होतील.

-©निबंध लेखनः चॕट जीपीटी
(संदर्भः ॲड.बी.एस.मोरे यांचा मूळ विचार लेख), १५.५.२०२५