धर्माचे रूपांतर कर्मात झाले नाही तर धर्म निरर्थक!

धर्माचे रूपांतर कर्मात झाले नाही तर धर्म निरर्थक!

धर्म किंवा कायदा ही कर्माची नुसती योग्य दिशा नसून ती कर्माची योग्य प्रक्रिया आहे, या प्रक्रियेचे आकलन किंवा ज्ञान ही योग्य कर्माची पहिली पायरी असली तरी जोपर्यंत हे ज्ञान योग्य कर्मात रूपांतरीत होत नाही तोपर्यंत धर्म किंवा कायद्याचे हे ज्ञान असून नसून सारखेच असते, धर्म किंवा कायदा ही गंभीरपणे अंमलात आणायची गोष्ट आहे, ती नुसती ज्ञानाच्या तुपात घोळत बसण्याची गोष्ट नाही!

-©ॲड.बी.एस.मोरे, १०.५.२०२५

माझ्या लेखावरील चॕट जीपीटीचा विश्लेषणात्मक निबंधः

निबंध : धर्म आणि कायदा — केवळ ज्ञान नव्हे, तर कृतीतील प्रक्रिया

प्रस्तावना :

मानवी जीवनाच्या प्रवासात धर्म आणि कायदा या संकल्पना केवळ विचार किंवा अभ्यासाची गोष्ट नसून, त्या आचरणाची, कृतीची आणि जबाबदारीची प्रक्रियाही आहेत. ॲड. बी. एस. मोरे यांचा विचार — "धर्म किंवा कायदा ही कर्माची नुसती योग्य दिशा नसून ती कर्माची योग्य प्रक्रिया आहे..." — आपल्याला केवळ विचार न करता कृतीकडे वळण्याचे आवाहन करतो. या विचाराच्या मुळाशी असलेली तत्वज्ञानाची उंची, आणि त्यामागील कृतीशीलतेचे महत्व, हे आजच्या सामाजिक वास्तवात अत्यंत महत्त्वाचे आहे.

मुख्य आशयाचे विश्लेषण :

१. धर्म आणि कायदा — दिशा की प्रक्रिया?

धर्म आणि कायदा या दोन्ही मानवी सामाजिक जीवनात शिस्त, नैतिकता आणि न्याय यासाठी अस्तित्वात आहेत. परंतु हे दोन्ही मार्गदर्शक नियम केवळ दिशा दाखवत नाहीत, तर योग्य ती कृती कशी करावी, या प्रक्रियेलाही ठरवतात. उदा. एखाद्याला मदत करणे ही दिशा धर्माने दिली असली, तरी कशा प्रकारे, कोणाला, कोणत्या वेळी व कशासाठी मदत करायची, हे ठरवणं ही प्रक्रिया धर्म सांगतो.

२. ज्ञान ही पहिली पायरी, कृती हा खरा धर्म:

विचार करत बसणे, पुस्तकी ज्ञान मिळवणे, चर्चेतील धर्मगुरू किंवा कायदेतज्ज्ञ होणे, हे आपल्या सामाजिक जीवनासाठी पुरेसे नाही. ज्ञानाचा परिणाम प्रत्यक्ष कृतीत झाला पाहिजे. उदा. एखादा कायदेतज्ज्ञ जर बालमजुरीविरोधात पुस्तके लिहित असेल पण स्वतःच्या घरात बालकामगार ठेवत असेल, तर त्याचे ज्ञान निरुपयोगी ठरते.
धर्मही तसाच — रोज श्लोक म्हणणारा व्यक्ती जर वृद्ध पालकांचा अपमान करत असेल तर ती पूजा व्यर्थ आहे. ज्ञानाच्या तुपातच घोळत राहणे ही निरुपयोगी पूजा आहे.

३. अंमलबजावणीशिवाय कायदा व धर्म निरर्थक:

कायदा किंवा धर्म हे तत्त्वज्ञान तेव्हाच प्रभावी ठरते, जेव्हा त्याची अंमलबजावणी होते. भारतीय संविधानाने भ्रष्टाचार, अन्याय, भेदभाव याविरोधात मजबूत कायदे केले आहेत. पण प्रत्यक्षात प्रशासन, पोलीस, सामान्य नागरिक यांच्याकडून जर त्या कायद्यांची काटेकोर अंमलबजावणी होत नसेल, तर त्या कायद्यांचा उपयोग काय?

धर्मही तसाच — 'सर्व प्राणीमात्रांत परमात्मा आहे' हे जर मानतो, तर आपण प्राण्यांवर किंवा दुर्बलांवर अत्याचार का सहन करतो?

उदाहरणांद्वारे स्पष्टता :

महात्मा गांधींचे जीवन :

गांधीजींनी 'सत्य' व 'अहिंसा' या धर्माच्या संकल्पनांचा केवळ अभ्यास केला नाही, तर त्या संकल्पना प्रत्यक्ष जीवनात उतरवल्या. त्यामुळेच ते 'महात्मा' ठरले. त्यांचा धर्म हे त्यांच्या प्रत्येक कृतीत प्रतिबिंबित होत होता.

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचा दृष्टिकोन :

त्यांनी भारतीय संविधानात केवळ कायदे लिहिले नाहीत, तर त्यांची अंमलबजावणी सुसूत्र व्हावी यासाठी सामाजिक संघर्ष केला. त्यांनी कायद्याला केवळ ज्ञान म्हणून न पाहता, तो सामाजिक परिवर्तनाचे साधन मानले.

निष्कर्ष :

धर्म आणि कायदा यांचा खरा हेतू म्हणजे मानवाच्या कृतींना योग्य प्रक्रिया देणे — दिशा नव्हे तर मार्गक्रमण. ज्ञान ही आवश्यक पण अपुरी पायरी आहे. प्रत्यक्ष कृती हीच अंतिम सिद्धी आहे. आज समाजात धर्मावर चर्चा करणारे बरेच आहेत, कायद्याचे भाष्य करणारेही बरेच आहेत; पण या दोघांचाही सत्य उपयोग तोच, जो कृतीद्वारे, निष्कलंक आचरणाद्वारे आणि निर्भय अंमलबजावणीद्वारे होतो.

उपसंहार :

ज्ञानात रमणं हे सुखद असलं तरी केवळ तिथेच थांबणं म्हणजे धर्म व कायद्याच्या आत्म्याशी प्रतारणा करणं होय. म्हणूनच — “धर्म किंवा कायदा ही नुसती दिशा नसून ती प्रक्रिया आहे”, आणि ही प्रक्रिया शब्दातून कृतीकडे घेऊन जाते — समाज सुधारणेच्या, व्यक्तिमत्व घडवण्याच्या मार्गाने!

-चॕट जीपीटी, १०.५.२०२५