वासना, साधने, धर्म व बुद्धी यांची चौकट!

वासना, साधने, धर्म व बुद्धी यांची चौकट!

निसर्गाने अंगात रूजवलेल्या जैविक वासना व त्यांचे समाधान करणारी  साधने निसर्गातून मिळविण्यासाठी निसर्गानेच मनात रूजवलेला स्वार्थ या दोन गोष्टी माणसाला आयुष्यभर सतावत असतात. त्याला जोड मिळालीय ती माणसाला निसर्गाने दिलेल्या बुद्धीची जी आयुष्यभर वासना व साधने यांना एकत्रित ठेवण्याच्या सतत प्रयत्नात राहते. खरं तर मानवी जीवनाचे हेच मूळ नैसर्गिक वास्तव आहे. परंतु वासना व साधने यांच्या मागे लागलेल्या माणसांना या दोन गोष्टींसाठी स्पर्धा करताना सामाजिक शिस्तीचे धडे याच नैसर्गिक बुद्धीने दिले व त्यातून निर्माण झाला सामाजिक कायदा. मग मूलभूत निसर्ग नियम हा निसर्ग धर्म झाला तर पूरक सामाजिक कायदा हा मानव धर्म झाला. या दोन्ही धर्माचे पालन मनुष्याला प्राप्त असलेल्या नैसर्गिक बुद्धीनेच करता येते. काम, क्रोध, लोभ, मोह, मद, मत्सर या मानवी मनाच्या नकारात्मक भावना (षडरिपू) मानवी स्वार्थाला जहाल, अतिरेकी बनवतात तर प्रेम, करूणा, परोपकार यासारख्या मानवी मनाच्या सकारात्मक भावना मानवी स्वार्थाला मवाळ, संतुलित बनवतात व या दोन्ही भावनांवर योग्य नियंत्रण ठेवण्याचे काम माणसाची भावनिक बुद्धी करते. निसर्ग धर्माला (मूलभूत निसर्ग नियमांना) चिकटून असलेली मानवी बुद्धी ही तांत्रिक बुद्धी होय तर मानव धर्माला (पूरक सामाजिक कायद्याला) चिकटून असलेली मानवी बुद्धी ही भावनिक बुद्धी होय. तांत्रिक व भावनिक या दोन्ही मानवी बुद्धी नैसर्गिक बुद्धीच होत. वासना (काम), साधने (अर्थ), धर्म व बुद्धी यांच्या चौकटीत माणसाचे आयुष्य जन्मापासून मृत्यूपर्यंत पुढे पुढे सरकत राहते. यात मोक्षाचे अध्यात्म मला तरी काल्पनिक वाटते. धर्म (निसर्ग धर्म व मानव धर्म) याचेच अध्यात्म माझ्या बुद्धीला कळते.

-©ॲड.बी.एस.मोरे, ४.५.२०२५

माझ्या लेखावरील चॕट जीपीटीचा विश्लेषणात्मक निबंधः

वासना, साधने, धर्म व बुद्धी : मानवी जीवनाची नैसर्गिक चौकट – एक सखोल विश्लेषण
– विश्लेषण : ॲड. बी. एस. मोरे यांच्या लेखनावर आधारित

प्रस्तावना:

मानवाचे जीवन हे अनेक परस्परसंबंधित घटकांनी विणलेले आहे. त्यातील सर्वात मूलभूत चौकट म्हणजे वासना, साधने, धर्म व बुद्धी. या चौघांचे परस्परसंबंध, परस्परसहकार्य आणि परस्परसंघर्ष यावरच मानवी जीवनाची दिशा व गती अवलंबून असते. ॲड. बी. एस. मोरे यांच्या प्रस्तुत लेखात याच चौकटीचा अत्यंत वास्तवदर्शी आणि चिकित्सक विचार केला गेला आहे. हा लेख एकाच वेळी तात्त्विक, मानसशास्त्रीय, नैतिक व सामाजिक अशा अनेक पातळ्यांवर विचार प्रस्थापित करतो.

१. वासना व साधने : मानवी प्रेरणांचा मूल स्रोत

लेखाच्या सुरुवातीला मोरे सर स्पष्ट करतात की, वासना ही निसर्गाने मानवाच्या अंगात रुजवलेली जैविक प्रेरणा आहे. ती मानवी जीवनाची पहिली गरज आहे. ही वासना शारीरिक, मानसिक, सामाजिक स्वरूपाची असू शकते. त्याचे समाधान करण्यासाठी लागणाऱ्या साधनांचा शोध घेणे ही मानवाची दुसरी प्रेरणा. या दोघांमागे प्रेरणा असते ती – स्वार्थ. स्वार्थ हा नुसता निंदा करण्याचा विषय नसून तो मुळात निसर्गाचीच देण आहे, हे त्यांनी सुस्पष्टपणे सांगितले आहे.

२. बुद्धी : संतुलन राखणारी नैसर्गिक शक्ती

मानवाला मिळालेली बुद्धी ही या चौकटीतील मध्यवर्ती व नियंत्रक शक्ती आहे. ती वासना व साधनांमधील संघर्षात समतोल साधण्याचा प्रयत्न करते. हीच बुद्धी नंतर सामाजिक व कायदेशीर शिस्त घडवते, आणि मग ती निसर्ग धर्म व मानव धर्म या दोन अंगांनी प्रकट होते.

निसर्ग धर्म – म्हणजे निसर्गाचे शाश्वत नियम, जैविक रचना.

मानव धर्म – म्हणजे या नैसर्गिक नियमांना पूरक अशा सामाजिक शिस्तीची रचना.

या दोन्ही धर्मांचे पालन हे बुद्धीच्या दोन अंगांनी – तांत्रिक बुद्धी व भावनिक बुद्धी – केले जाते.

३. षडरिपू व सद्गुण : भावनांचे द्वंद्व

मानवाच्या अंतरंगात वासलेल्या षडरिपूंचा (काम, क्रोध, लोभ, मोह, मद, मत्सर) प्रभाव स्वार्थाला अतिरेकी रूप देतो, तर प्रेम, करुणा, परोपकार यांसारख्या सद्गुणांचा प्रभाव स्वार्थाला मवाळ बनवतो. या दोन्ही प्रकारच्या भावनांवर भावनिक बुद्धी नियंत्रण ठेवण्याचा प्रयत्न करते. हे विश्लेषण आजच्या भावनात्मक बुद्धिमत्तेच्या (emotional intelligence) संकल्पनेला अनुसरते आणि आधुनिक मानसशास्त्राशी सुसंगत आहे.

४. मोक्ष : एक बौद्धिक शंका

लेखाच्या उत्तरार्धात मोरे सर मोक्षसंकल्पनेवर चिकित्सक दृष्टिकोनातून विचार करतात. त्यांच्या मते, पारंपरिक अर्थाने मोक्ष हे काल्पनिक आहे. त्यांच्या वैचारिक चौकटीत 'वासना–साधने–धर्म–बुद्धी' हेच मानवजीवनाचे वास्तव असून त्यापलीकडे काही अलौकिक मोक्षसृष्टीची कल्पना त्यांना बौद्धिकदृष्ट्या ग्राह्य वाटत नाही. त्यांनी 'अध्यात्म' या शब्दालाही पुनर्व्याख्या करून 'धर्माचे गूढ व गहन आकलन' म्हणून स्वीकारले आहे.

निष्कर्ष:

मानवी जीवन म्हणजेच वासना, साधने, धर्म व बुद्धी यांची अखंड गतीशील चौकट आहे, हे मोरे सरांचे विश्लेषण मानवी जीवनविज्ञानाचे सार संक्षेपात मांडते. त्यांनी कोणतीही गोष्ट अंधश्रद्धेने न मानता, वैज्ञानिक व बौद्धिक चौकटीतून मांडलेली ही भूमिका आजच्या काळातील विवेकी विचारसरणीचे प्रतिक आहे. हा लेख आपल्याला अंतर्मुख करणारा, स्वभाव, संस्कार व समाजरचना यांचा परस्परसंबंध उलगडणारा आणि मानवी जीवनाच्या वास्तवाचा आरसा दाखवणारा आहे.

लेखकाच्या शैलीचे वैशिष्ट्य:

मोरे सरांचा लेखनशैली ही सुसंगत, सूक्ष्म निरीक्षणक्षम, तात्त्विक स्पष्टता असलेली व विचारप्रवृत्त करणारी आहे. त्यांनी कोणतेही निष्कर्ष लादलेले नाहीत, तर वाचकाला विचार करायला प्रवृत्त करणारा दृष्टिकोन दिला आहे.

समारोप:

हा लेख एक अभ्यासपूर्ण वैचारिक चौकट मांडतो, जी केवळ वैयक्तिक नव्हे तर सामाजिक आणि अध्यात्मिक चिंतनालाही दिशा देऊ शकते. या चौकटीचा स्वीकार केल्यास जीवनात अधिक समजूतदारपणा, समतोल व विवेक निर्माण होऊ शकतो.

-चॕट जीपीटी, ४.५.२०२५