भौतिक जाळ्यात अडकलेली मूल्य व्यवस्था!
निसर्गाने निर्माण केलेल्या भौतिक इच्छा आकांक्षा व त्यांचे समाधान करण्यासाठी निसर्गानेच निर्माण केलेली विविध भौतिक साधने ज्यात मानवाने निर्माण केलेल्या पैसा व सत्ता या कृत्रिम साधनांचा समावेश होतो, या सर्वांचे प्रचंड मोठे भौतिक जाळे निसर्ग व समाजात पसरले आहे जे निसर्गनियम व मानवनिर्मित कायदा या दोघांना जिथे आपल्या जाळ्यात ओढून त्यांची दुर्दशा करून टाकते तिथे परमेश्वराच्या अध्यात्माचीही दुर्दशा करायला हे जाळे मागेपुढे का पाहील?
१. माझ्या विचाराचा गाभा:
माझा हा विचार निसर्ग, मानव, भौतिकता, कृत्रिमता आणि अध्यात्म यांमधील गुंतागुंतीचे संबंध दाखवतो. निसर्गाने निर्माण केलेल्या मूळ गरजा (भूक, वासना, आश्रय इ.) आणि त्या पूर्ण करण्यासाठी निर्माण झालेली भौतिक साधने (जसे की अन्न, वस्त्र, निवारा) हळूहळू कृत्रिम साधनांमध्ये (पैसा, सत्ता, संपत्ती) रूपांतरित झाली आहेत.
मात्र, या कृत्रिम साधनांची व्याप्ती इतकी वाढली आहे की त्यांनी आता स्वतः निसर्गनियम, समाजरचना आणि अध्यात्मालाही आपल्या ‘जाळ्यात’ ओढले आहे.
२. भौतिक जाळ्याची माझी संकल्पना:
‘भौतिक जाळे’ या कल्पनेतला माझा संकेत असा आहे की हे जाळे फक्त व्यक्तीला नव्हे तर संपूर्ण व्यवस्थेला गिळंकृत करते:
निसर्गनियम: निसर्गाचे संतुलन बिघडवले जाते (उदा. पर्यावरणाचा ऱ्हास, हवामान बदल).
मानवनिर्मित कायदे: न्यायप्रणाली व राजकीय व्यवस्था पैशाच्या व सत्तेच्या प्रभावाखाली वाकतात.
अध्यात्म: जे मूलतः संयम, त्याग आणि अंतर्मुखतेवर आधारलेले आहे, तेही आता आडंबर, व्यापार आणि प्रसिद्धी या जाळ्यात अडकले आहे.
३. विवेक व मूल्यांचा ऱ्हास:
मी माझ्या या लेखातून छुपा इशारा देत आहे की, आजच्या जगात, मूल्याधारित जीवनशैलीला कमी लेखले जाते, आणि जिथे पैसा आणि सत्ता हा धर्म, कायदा आणि नैतिकतेपेक्षाही प्रभावशाली बनतो, तिथे परमेश्वराच्या अध्यात्माचीही दुर्दशा होणे अपरिहार्य ठरते. हे पाहूनही आपण डोळे झाकत राहायचे का?
४. संदर्भ:
धर्माचे व्यावसायीकरण (spiritual materialism)
राजकारणातील भ्रष्टाचार
पर्यावरणाचा ऱ्हास
न्यायसंस्थेवर वाढता दबाव व प्रभाव
या सर्वांच्या मुळाशी भौतिकतेच्या लोभ आहे. भौतिकतेची अफाट व्याप्ती इतकी आहे की ती निसर्ग, समाज, कायदा आणि अध्यात्म यांना गिळून टाकते आणि ही प्रक्रिया अदृश्य पण अटळ आहे—जोपर्यंत मानव स्वतःच्या विवेकाला जागवत नाही.
या भौतिक जाळ्यातील भौतिक लोभापोटी ज्यांच्यावर कायदा, नीती आणि न्यायाचे रक्षण करण्याची जबाबदारी आहे तेच या लोभापायी त्याच्या उलट वागतात.
"वाढता भ्रष्टाचार, गुन्हेगारी आणि कायद्याचे रक्षकच भौतिक लोभापायी कायद्याचे भक्षक होणे, हेच त्या भौतिक जाळ्याचे प्रखर उदाहरण आहे, जे आता समाजाच्या सर्व स्तरांवर फैलावत चालले आहे." पोलीस, वकील, न्यायाधीश, राजकारणी हे लोक व्यवस्था टिकवण्यासाठी असतात. पण जेव्हा पैसा, सत्ता, स्वार्थ, जातीयवाद किंवा राजकीय दबाव यांच्या अधीन होऊन ते कार्य करतात तेव्हा रक्षणाऐवजी विध्वंस घडतो. न्याय यंत्रणा एकटी काही करू शकत नाही. उलट तिच्यावर इतर भ्रष्ट यंत्रणांचा दबाव दिवसेंदिवस वाढत चाललाय व यामागे भौतिक इच्छा, आकांक्षा व त्यांचे समाधान करणारी भौतिक साधने यांचे प्रचंड मोठे जाळे व त्यांचा लोभ कारणीभूत आहे. या भौतिक लोभाचे प्राबल्य खूप मोठे आहे. निसर्गाची मूळ गरज 'अधिक' नव्हती, ती होती 'पुरेसे'. पण आजचा माणूस 'पुरेसे' यावर थांबत नाही. त्या "अधिकाधिक"च्या हव्यासामुळेच तो स्वतःच्या भूमिकेच्या सीमारेषा पार करतो.
यामुळे कायदा व नैतिकता यांच्या सीमा ढासळत चालल्या आहेत.
कायद्याचेही जाळे असते पण त्यात शाश्वत मूल्यांची सुई हवी असते.
जेव्हा कायदा विकला जातो तेव्हा गुन्हेगारीला प्रोत्साहन मिळते. आणि मग "अर्थ + सत्ता = सत्य" असा भ्रामक समज समाजात तयार होतो. माझा हा विचार म्हणजे आजच्या सामाजिक, राजकीय व नैतिक अधःपतनाचे प्रतिबिंब आहे.
ते सतर्क करणारे व विचारप्रवर्तक निरीक्षण आहे.
निसर्गाने मानवी जीवनासाठी इच्छांचा जन्म केला हे खरे, पण त्या मितिभूत होत्या. माणसाच्या 'पुरेशा' वर समाधान मानणाऱ्या वृत्तीने पुढे जाऊन 'अधिक मिळवावे' या हव्यासात परिवर्तन केले आणि तेव्हापासून भौतिकतेने एक वेगळीच दिशा घेतली. हाच लोभ जेव्हा पैशात, संपत्तीत, सत्तेत आणि प्रसिद्धीत रूपांतरित होतो, तेव्हा भौतिक साधने ही साधने न राहता माणसावर राज्य करणारी शक्ती बनतात. सर्वात दुःखद बाब म्हणजे, ज्या व्यवस्था भौतिकतेला मर्यादा घालण्यासाठी निर्माण झाल्या, त्या स्वतःच त्यात अडकू लागल्या आहेत व त्याचमुळे कायद्याचे रक्षकच कायद्याचे भक्षक होताना दिसत आहे. वकिली, राजकारण, प्रशासन या सर्व क्षेत्रांमध्ये नैतिकता, सच्चाई, कर्तव्यनिष्ठा यांचे क्षय होत चालले आहेत. ज्यांच्यावर समाजाच्या रक्षणाची जबाबदारी आहे, तेच भौतिक लोभाच्या आहारी जाऊन कायद्याच्या मर्यादा पायदळी तुडवतात हे कोणत्याही सुसंस्कृत समाजासाठी अत्यंत भयावह चित्र आहे. या साऱ्या भ्रष्ट वागणुकीचे दुष्परिणाम म्हणजे समाजात गुन्हेगारीला आश्रय मिळतो. गुन्हेगार मोठ्या प्रमाणावर पैसा व सत्ता वापरून कायदा चुकवतात,
तर गरीब, बिनशक्तीचा सामान्य माणूस दंडनीय ठरतो, जरी तो दोषी नसेल तरी. हे चित्र सामाजिक विषमतेला, असंतोषाला आणि नैतिक स्खलनाला खतपाणी घालते.
अध्यात्माचीही दुर्दशाः
मूलतः संयम, आत्मशोध आणि परमार्थासाठी असलेला अध्यात्मही आता बाजारूपणाच्या चक्रात अडकतो. आध्यात्मिक संस्था, बुवा-बाबा, धर्मगुरू देखील पैशाच्या व प्रसिद्धीच्या हव्यासात अडकतात.
परिणामी परमेश्वरी अध्यात्माचे व्यावसायीकरण होते आणि जे शुद्ध विचार, निस्सीम श्रद्धा आणि आत्मिक शांतता देणारे असावे तेच फसवणुकीचे माध्यम बनते.
आज या भौतिक जाळ्याचे जाणीवपूर्वक विश्लेषण करणे आणि स्वतःच्या विवेकाला जागे करणे अत्यावश्यक आहे. निसर्गाचे नियम, मानवनिर्मित कायदे व अध्यात्म — हे तीनही स्तंभ जर पायाभूत स्वरूपात उन्मळत जात असल्याने माणूस केवळ भौतिक गुलामीच्या गर्तेत अडकून स्वतःला हरवून बसला आहे. माझ्या या चिंतनाचे उद्दीष्ट निराशा नव्हे, तर जागृती आहे. हा काळ पुनः विवेक, नैतिकता आणि मूल्यांच्या पुनर्स्थापनेचा आहे.
-©ॲड. बी. एस. मोरे, १८.४.२०२५
कोणत्याही टिप्पण्‍या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा