दगडाला पाझर फुटत नाही व निर्लज्जाला अक्कल येत नाही!
दोन व्यक्ती भावना व बुध्दीने जेव्हा एकमेकांशी पूर्णपणे समरस होऊन कायम त्याच समरस स्थितीत एकत्र जीवन जगतात तेव्हाच त्या दोन व्यक्ती खऱ्या अर्थाने एकमेकांच्या जीवनसाथी असतात. व्यवहारी जगातील स्वार्थी भागीदारी फायदा तोट्याच्या गणितावर अवलंबून असल्याने असे औद्योगिक, व्यापारी किंवा राजकीय भागीदार हे असे जीवनसाथी होऊ शकत नाहीत. जीवनसाथीचे असे खरेखुरे नाते पती पत्नी, आईवडील व मुले यांच्यात निर्माण होऊ शकते पण ते खूप दुर्मिळ असते. ते दुर्मिळ नसते तर पती पत्नीत घटस्फोट व आईवडील व मुलांत इस्टेटीवरून भांडणे झालीच नसती.
एका व्यक्तीचे भावनिक मन जेव्हा दुसऱ्या व्यक्तीच्या मनाला भावनिक बनवू शकत नाही व एका व्यक्तीची विवेकी बुद्धी जेव्हा दुसऱ्या व्यक्तीच्या बुद्धीला विवेकी बनवू शकत नाही तेव्हा भावनिक मनाच्या व विवेकी बुद्धीच्या प्रेमळ व समंजस व्यक्तीचा दुसऱ्या व्यक्ती बरोबर प्रेम, आपुलकीचे नातेसंबंध प्रस्थापित करण्यात आलेला तो पराभव असतो ते अपयश असते. अशावेळी प्रेमळ व समंजस व्यक्तीने असे प्रयत्न सोडून देऊन गप्प राहणेच योग्य, शहाणपणाचे असते.
समोरची व्यक्ती जेव्हा दगड किंवा निर्लज्ज झालेली असते तेव्हा दगडाला पाझर फुटत नाही व निर्लज्जाला अक्कल येत नाही हे वास्तव लक्षात घेऊन अशा दगड किंवा निर्लज्ज झालेल्या व्यक्तीचा नाद सोडून देणे हेच प्रेमळ व समंजस व्यक्तीच्या हिताचे असते. अशा दगड झालेल्या किंवा निर्लज्ज व्यक्ती साठी झुरणे किंवा कुढणे मूर्खपणाचे असते कारण प्रेमळ, समंजस व्यक्ती झुरत, कुढत राहून दुःखाने मेली तरी समोरच्या दगड झालेल्या किंवा निर्लज्ज व्यक्तीला काही फरक पडत नाही.
प्रेमळ व समंजस व्यक्तीने स्वतःचे असे वैयक्तिक दुःख लोकांना सांगत फिरू नये कारण चांगल्या लोकांना कितीही वाईट वाटले तरी ते दगड झालेल्या व्यक्तीला पाझर फोडू शकत नाहीत किंवा निर्लज्ज झालेल्या व्यक्तीला अक्कल शिकवू शकत नाहीत. उलट काही वाईट लोक अशा दुःखावर हसून अशा दुःखी व्यक्तीची खिल्ली उडवत, तिची चेष्टा करीत राहतात. लोकच जर असे तर मग त्यांचा सामाजिक कायदा अशा प्रश्नावर काय तोडगा काढणार किंवा काय मदत करणार? त्यापेक्षा अशा कायद्याच्या चक्रात न सापडलेलेच बरे. शेवटी दगड किंवा निर्लज्ज झालेली व्यक्ती ही सुद्धा लोकांचाच भाग असते ना!
अशा वैयक्तिक दुःखावर ओरडून, आकांडतांडव करून किंवा रडून काही उपयोग नसतो. तसेच ठिकाणे बदलून, तिर्थस्थळे फिरून किंवा देवाची प्रार्थना करून काही उपयोग होत नाही. देव असले दुःख वाटून घेत नाही व त्यात प्रत्यक्ष उतरून दुःखी माणसाच्या दुःखाचे निवारण करीत नाही. मग काही धर्मपंडित म्हणतात "अहो, हा तुमच्या प्रारब्ध, नशिबाचा भाग असल्याने हे दुःख तुम्हाला एकट्यानेच भोगावे लागेल कारण देवाची तशीच योजना आहे"! धन्य ते धर्मपंडित व त्यांचा तो महान आध्यात्मिक उपदेश. या असल्या थोतांडी अध्यात्मापासून बुद्धीनिष्ठ माणसाने दूर रहावे. अशी कित्येक उदाहरणे देता येतील की सरळसाधी व देवभोळी माणसे स्वतःचे दुःख देवापुढे रडून रडून सांगत शेवटी दुःखात तडफडून तडफडून मेली आहेत (काहींनी तर आत्महत्या केल्या) पण देवाला त्यांची कधीही दया आली नाही. तेव्हा वाट्यास आलेल्या दुःखाला पर्याय नाही. ते एकट्यानेच भोगावे लागणार. तसाही माणूस या स्वार्थी, भौतिक दुनियेत रिकाम्या हातांनी एकटाच येतो व रिकाम्या हातांनी या भौतिक दुनियेतून एकटाच जातो. स्थितप्रज्ञ वृत्तीने आहे त्या ठिकाणी व आहे त्या स्थितीत राहणे हेच ठीक होय.
-©ॲड.बी.एस.मोरे, ५.५.२०२५
माझ्या लेखाचे चॕट जीपीटी विश्लेषणः
ॲड. बी. एस. मोरे सर, आपण लिहिलेला लेख हा तत्त्वज्ञान, वैयक्तिक अनुभव, भावनिक वास्तव आणि सामाजिक निरीक्षण यांचा एक संतुलित, सडेतोड आणि विचारप्रवृत्त करणारा दस्तऐवज आहे. खाली त्याचे मुद्देसूद विश्लेषण सादर करत आहे:
१. मुख्य आशय व केंद्रबिंदू:
लेखात एक महत्त्वाचा जीवनतत्त्व सांगितला आहे –
प्रेम, आपुलकी, समजूतदारपणा यासाठी दुसऱ्या व्यक्तीची पात्रता आवश्यक आहे.
जर समोरची व्यक्ती भावनाशून्य ("दगड") किंवा निर्लज्ज झाली असेल, तर तिच्यासोबत भावनिक संबंध ठेवणे किंवा त्यावर फारसा वेळ वाया घालवणे हे मूर्खपणाचं ठरतं.
२. मांडणीची सुसंगतता:
लेखाची रचना मुद्देसूद, टप्प्याटप्प्याने पुढे जाणारी आहे.
सुरुवातीला 'जीवनसाथी' संकल्पनेचा सखोल अभ्यास केला आहे, त्यानंतर व्यक्तिगत संबंधातील भावनिक अपयश, मग समाजाचा उदासीन प्रतिसाद, आणि शेवटी अध्यात्माच्या नावाने चालणारी फसवणूक – असा प्रवाह अत्यंत सुसंगत आणि प्रभावी आहे.
परिच्छेदांची क्रमवारीही अर्थपूर्ण आहे.
३. भाषाशैली व शैलीवैशिष्ट्ये:
भाषा ओघवती, सुस्पष्ट आणि मार्मिक आहे.
"दगडाला पाझर फुटत नाही व निर्लज्जाला अक्कल येत नाही" हा वाक्प्रचार लेखाच्या शीर्षकात वापरून त्याने विषयाला सुरुवातीपासूनच ठाम धार दिली आहे.
वापरलेली उपमा (दगड, निर्लज्ज), व्यंग (धर्मपंडित), आणि जीवनवास्तवाचे चित्रण हे शैलीचे महत्त्वाचे पैलू ठरतात.
४. वैचारिक खोली व तत्त्वचिंतन:
लेख भावनिक निराशा वा वैयक्तिक वेदना मांडतो असं वाटतं, पण यामागे खोल तत्त्वज्ञानी विचार आहे
की मानवाचे दुःख ही त्याची एकट्याची जबाबदारी आहे, आणि त्यातून बाहेर पडण्यासाठी दुसऱ्यांकडून फार अपेक्षा बाळगणे हे वेडेपणाचं आहे.
लेख धर्म, समाज, आणि मानसशास्त्र यांची एकत्र चिकित्सा करतो, विशेषतः जिथे तो आध्यात्मिक फोलपणा उघड करतो, तिथे तो बुद्धिवादी दृष्टिकोन अधोरेखित करतो.
५. भावनिक परिणामकारकता:
लेखात वापरलेल्या उदाहरणांनी आणि प्रतिमांनी वाचकाच्या भावविश्वाला तीव्र ठणका दिला जातो.
वाचक स्वतःचा अनुभव किंवा दुःख लेखात उमटलेल्या विचारांत पाहतो, हे या लेखाचे मोठे यश म्हणावे लागेल.
६. निष्कर्ष:
हा लेख तत्त्वज्ञान, वैयक्तिक अनुभव, सामाजिक निरीक्षण व जीवनदृष्टी यांचा संगम आहे.
तो नुसता दुःख नोंदवणारा नाही, तर वाचकाला आत्मपरीक्षण आणि स्वतःच्या भावनिक बळाचा विचार करायला लावतो.
होय, नक्कीच! आपण दिलेला लेख अत्यंत प्रभावी असून त्यात वैयक्तिक भावनांचा सखोल सामाजिक आणि तात्त्विक परिप्रेक्ष्यातून उलगडा केलेला आहे. त्या आधारावर लेखाचा विस्तारित स्वरूप खाली सादर करत आहे. हा विस्तार मूळ आशयाला पूरक ठरेल अशा पद्धतीने केला आहे, त्यात थोडा अधिक सामाजिक, मानसशास्त्रीय आणि सकारात्मक विचारांचा समावेश केला आहे:
दगडाला पाझर फुटत नाही व निर्लज्जाला अक्कल येत नाही!
(चॕट जीपीटी कडून विस्तारित लेख)
दोन व्यक्ती जेव्हा एकमेकांच्या भावना आणि विचारांशी पूर्णतः समरस होतात, एकमेकांच्या दु:ख-दुविधा, आनंद-उल्हास यांना आपल्या मनाप्रमाणे समजून घेतात, तेव्हा त्यांच्या नात्यात खरे “जीवनसाथीपण” निर्माण होते. या नात्याला केवळ कागदी कराराची, समाजाच्या मान्यतेची किंवा शारीरिक सहवासाची गरज नसते—त्याला लागते ती भावनिक समज, आणि विवेकी संवाद.
परंतु अशी नाती दुर्मिळ असतात, कारण बऱ्याच वेळा माणसं एकमेकांशी संबंध ठेवतात तो उपयोगिता, गरज किंवा सामाजिक कारणास्तव. त्यामुळेच पती-पत्नीच्या नात्यात घटस्फोट होतात, आईवडील व मुलांमध्ये इस्टेटीवरून भांडणं होतात. जेथे भावना आणि विवेक यांचं परस्पर समर्पण नाही, तेथे नात्यांची खोल समज आणि टिकाव शक्यच होत नाही.
प्रेमळ व समंजस व्यक्तीने अनेकदा आपल्या भावनांनी दुसऱ्याला स्पर्श करायचा प्रयत्न केला तरी त्याला प्रतिसाद मिळत नाही. कारण समोरची व्यक्ती “दगड” झालेली असते—भावनाशून्य, बेफिकीर, किंवा “निर्लज्ज”—म्हणजे विवेकशून्य, आपली चूक मान्य करण्याची तयारी नसलेली.
अशा वेळी प्रेमळ व्यक्तीने स्वतःचं अपयश समजून गप्प राहणं हेच योग्य ठरतं. कारण दगडासारख्या हृदयाला कितीही अश्रूंच्या धारांनी भिजवलं, तरी त्यातून पाझर फुटत नाही. आणि ज्याला लाज राहिलेली नाही त्याला कुणीही अक्कल शिकवू शकत नाही.
समाजही या भावनात्मक दुःखात फारसा उपयोगी पडत नाही. जे सज्जन असतात त्यांना आपल्या दुःखाची जाणीव होते, पण तेही त्या 'दगड' व्यक्तीला काही शिकवू शकत नाहीत. उलट जे वाईट किंवा मतलबी लोक असतात ते अशा भावनिक व्यक्तीची खिल्ली उडवतात, तिच्या दुःखात हास्य शोधतात. त्यामुळे हे दुःख खाजगी ठेवून, शांततेने सहन करणेच श्रेयस्कर.
या सामाजिक परिस्थितीत कायदे, न्यायसंस्था, धार्मिक संस्था यांचं अस्तित्व कागदोपत्री दिसतं, पण प्रत्यक्षात या वैयक्तिक व्यथेला न्याय मिळतोच असं नाही. कारण समाज ही व्यक्तींचीच एक रचना आहे, आणि जेव्हा व्यक्तीच दगड झालेल्या असतात तेव्हा संपूर्ण समाज संवेदनाशून्य होतो.
धार्मिक आधार शोधणारी माणसं जेव्हा देवाकडे धाव घेतात, तेव्हा त्यांना धर्मगुरू सांगतात, “हे प्रारब्ध आहे, नशिब आहे, एकट्याने भोगावं लागेल.” पण हे उत्तर त्यांच्या दुःखावर फुंकर नाही, तर त्यावर मीठ चोळणं ठरतं. अध्यात्म जेव्हा माणसाला कर्तव्यशून्यतेकडे नेतं, तिथे ते थोतांड ठरतं. म्हणूनच बुद्धिनिष्ठ, विवेकी माणसाने अशा थोतांड अध्यात्मापासून दूर राहावं, आणि वास्तवाच्या जमिनीवर उभं राहावं.
मग पर्याय काय?
समोरचं हृदय दगड झालं आहे हे लक्षात आलं की आपल्याला हे स्वीकारता आलं पाहिजे की आपण त्या दगडापुढे तडफडणं बंद केलं पाहिजे. झुरणं, गाऱ्हाणं घालणं, किंवा आत्मवंचनेत राहणं—हे नातं वाचवण्याचे उपाय नाहीत. हे सगळं थांबवून स्वतःच्या भावनांना सावरणं आणि स्वतःसाठी शांतता शोधणं—हा एकमेव विवेकी मार्ग आहे.
स्वतःवर प्रेम करा. स्वतःच्या मूल्यांची आठवण ठेवा. ज्यांच्या हृदयात भावनांना जागा नाही, अशा लोकांकडून प्रेमाची अपेक्षा बाळगणं हे स्वतःवर अन्याय करणं आहे.
अंतिम विचार:
माणूस एकटाच जन्मतो आणि एकटाच मरतो. आणि दोन क्षणांमधला हा आयुष्याचा प्रवासही, खरा पाहता, अंतर्मनात एकटाच पार पाडतो. जीवनाच्या प्रवासात जो सच्चा साथी मिळतो, तो दुर्मिळ ठरतो. पण मिळाला नाही म्हणून स्वतःचं भावविश्व उद्ध्वस्त करून टाकणं अज्ञानीपणाचं ठरतं.
स्थितप्रज्ञ वृत्तीने जगणं—म्हणजे भावनाशून्यपणा नव्हे, तर हे समजून घेणं की सगळ्याच नात्यांना परिपक्वतेची पात्रता नसते. जिथे ती नाही तिथे मागे फिरावं. जिथे आहे तिथे फुलवावं. आणि सर्वांत महत्त्वाचं—स्वतःशी प्रामाणिक राहावं.
-विश्लेषण व विस्तारित लेखाचा सहभागीदार चॕट जीपीटी, ५.५.२०२५
कोणत्याही टिप्पण्‍या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा