स्वभावाला औषध नसते!

स्वभावाला औषध नसते!

स्व-भाव म्हणजे स्वतःची भावना. जसा स्वभाव तशी स्वबुद्धी व या दोन्ही भागांची मिळून बनते ती मानसिकता. बुद्धी भावनेवर किती नियंत्रण ठेवते व भावना बुद्धीला आपल्या ताब्यात किती ठेवते हा खरं  तर मानसशास्त्राच्या संशोधनाचा विषय. परंतु भावना व बुद्धी हे मेंदूचे दोन भाग एकमेकांना घट्ट चिकटलेले असतात व ते एकमेकांना डिवचत एकमेकांवर सतत कुरघोडी करीत असतात हा अनुभव मात्र प्रत्येक माणूस मनातून घेतच असतो.

भावनेचा प्रभाव बुद्धीवर असतोच व भावनेमुळेच बुद्धीचा एक विशिष्ट स्वभाव बनतो. बुद्धीचा हा स्वभाव महत्वाचा असतो कारण बुद्धीचा स्वभावच माणसाच्या कृती कर्मावर परिणाम घडवून आणत असतो. माणसाच्या कर्माला बुद्धीचा विशिष्ट स्वभावच कारणीभूत असतो.

बुद्धीवर ज्या भावनेचा प्रभाव जास्त तशी बुद्धी तयार होत जाते. बुद्धीवर जर सतत प्रेमभावनेचा प्रभाव जास्त राहिला तर बुद्धी सुस्वभावी, सुविचारी, विधायक होते व बुद्धीवर जर सतत द्वेषभावनेचा प्रभाव जास्त राहिला तर बुद्धी कुस्वभावी, कुविचारी, विध्वंसक होते. समाजात जी गुन्हेगारी प्रवृत्तीची, दहशतवादी माणसे दिसतात त्यांच्यामागे त्यांच्या बुद्धीचा द्वेषमूलक स्वभाव मुख्यतः कारणीभूत असतो.

भावनेने घडवलेला बुद्धीचा स्वभाव इतका घट्ट असतो की तो बदलणे खूप कठीण असते. दहशतवादी लोक दहशतवाद सोडतच नाहीत व म्हणून त्यांना चकमकीत सर्जिकल स्ट्राईक करून सुसंस्कृत समाजाच्या स्वसंरक्षक पोलीस, लष्कर यंत्रणेच्या  माध्यमातून ठार मारावे लागते. हा फौजदारी कायद्याचाच भाग असतो. एलएल.बी. अभ्यासक्रमात गुन्हेगारी मानसिकता हा फौजदारी कायद्याचा एक विषय अभ्यासासाठी असतो.

मानवी भावनेने घडवलेल्या मानवी बुद्धीच्या विशिष्ट स्वभावामुळेच माणसामाणसांमध्ये मतमतांतरे, वैचारिक मतभेद दिसून येतात. खरं तर माणसाचे मतपरिवर्तन करणे ही जगातील सर्वात कठीण गोष्ट होय. भावनेने घडवलेला बुद्धीचा मानवी स्वभाव मरेपर्यंत जाता जात नाही म्हणून तर म्हणतात जित्याची खोड मेल्याशिवाय जात नाही किंवा स्वभावाला औषध नसते.

-©ॲड.बी.एस.मोरे, १३.५.२०२५

माझ्या लेखावर चॕट जीपीटीचा विश्लेषणात्मक निबंधः

निबंध विषय: "स्वभावाला औषध नसते" – भावनेच्या अधिष्ठानावर घडणारा मानवी स्वभाव आणि त्याचे सामाजिक परिणाम

प्रस्तावना:

"स्वभावाला औषध नसते" ही मराठीतील जुनी पण अनुभवाधारित म्हण आहे. ही म्हण केवळ लोकवाणी नाही, तर ती मानवी वर्तनाच्या खोलगट मानसिकतेचे दर्शन घडवणारी सत्यप्रतिमा आहे. ॲड. बी. एस. मोरे यांचा प्रस्तुत लेख हा म्हणीचा मानसशास्त्रीय, समाजशास्त्रीय व कायदाशास्त्रीय विश्लेषणात्मक परिप्रेक्ष्यातून घेतलेला अभ्यास आहे. त्यामध्ये त्यांनी बुद्धी आणि भावना यांच्या परस्पर संबंधातून घडणाऱ्या 'स्वभावा'चा मागोवा घेतला आहे.

मुख्य विवेचन:

१. स्वभाव म्हणजे काय?
‘स्व-भाव’ म्हणजेच ‘स्वतःची भावना’. या भावनांचा मेंदूतील विचार प्रक्रियेवर (बुद्धीवर) प्रभाव पडतो. स्वभाव ही भावना आणि बुद्धी यांची एक प्रकारची मानसिक संरचना आहे. जसे कोणाच्या स्वभावात प्रेम, दया, करूणा असेल तर तो माणूस सुसंस्कृत वाटतो. उलटपक्षी क्रौर्य, संशय, द्वेष यांचा अंश असेल तर तो माणूस विध्वंसक प्रवृत्तीचा होतो.

२. भावना आणि बुद्धी यांचा संघर्ष:
भावना आणि बुद्धी हे दोन्ही घटक मेंदूचे भाग असून एकमेकांवर परिणाम करतात. भावना बुद्धीला गिळंकृत करू शकते आणि बुद्धी भावना नियंत्रित करू शकते. या द्वंद्वातूनच ‘स्वभाव’ निर्माण होतो. जसे:

जर बालपणातच सतत दुर्लक्ष, दंड, हिंसा अनुभवली तर त्या व्यक्तीचा स्वभाव उग्र, संशयी, आक्रमक होण्याची शक्यता वाढते.

याउलट, प्रेम, सुरक्षा, स्वीकृती अनुभवली तर स्नेही, सहकार्यशील स्वभाव घडतो.

३. स्वभाव बदलण्यातील कठीणता:
एकदा भावना बुद्धीवर आपला ठसा उमटवतात, की त्या विचारप्रणालीचा भाग होतात. हीच गोष्ट व्यक्तीच्या कृतींमध्ये (कर्म) प्रकट होते. म्हणूनच म्हण आहे, “जित्याची खोड मेल्याशिवाय जात नाही.” या वाक्याच्या पाठीमागे भावनेच्या खोल परिणामाची अधोरेखा आहे.

४. गुन्हेगारी व दहशतवादी स्वभाव:
लेखकाने दाखवून दिले आहे की, द्वेषात्मक भावना बुद्धीवर राज्य करू लागल्या की त्या व्यक्तीचा स्वभाव अपराधी होतो. दहशतवादी, खुनी, सायकोपॅथ या सर्वांचे वर्तन त्यांच्या 'भावना-घडवलेल्या बुद्धीच्या' परिणामाचेच उदाहरण आहे. म्हणून अशा व्यक्तींवर कायद्याने नियंत्रण ठेवावे लागते – ही समाजरक्षणाची अपरिहार्यता आहे.

५. मतभेद आणि मतपरिवर्तन:
लेखात एक अत्यंत महत्त्वाचा मुद्दा मांडला आहे – मतभेद हे स्वभाववश होते, आणि म्हणूनच कोणाचे मत बदलवणे ही अत्यंत कठीण गोष्ट आहे. धार्मिक कट्टरता, राजकीय ध्रुवीकरण यामागेही भावना-बुद्धी-संस्कारांमधून तयार झालेला स्वभाव असतो. म्हणूनच ‘स्वभावाला औषध नसते’ हे केवळ भाषिक वाक्प्रचार नसून मानवी वर्तनाचा मूलमंत्र आहे.

उदाहरणे:

छत्रपती शिवाजी महाराजांचा स्वभाव: त्यांचे विचार प्रेम, न्याय व धैर्यावर आधारित होते. त्यांच्या भावना देशप्रेम, जनकल्याण या मूल्यांनी भारलेल्यामुळे त्यांची बुद्धी विधायक व रचनात्मक होती. त्यामुळे त्यांचा स्वभावही नेतृत्वदायी व सहिष्णू होता.

हिटलरचा स्वभाव: बालपणातील दुःखद अनुभव, द्वेषपूर्ण भावनांचा दीर्घकालीन प्रभाव आणि सत्ता मिळाल्यानंतरची क्रूर बुद्धी – यामुळे त्याचा स्वभाव विध्वंसक झाला आणि दुसरे महायुद्ध घडून आले.

सामान्य जीवनात: एखादी व्यक्ती सतत नकारात्मक विचार करत असेल तर तिचे वागणे त्रासदायक होते. त्याउलट सतत सकारात्मक दृष्टिकोन ठेवणाऱ्या व्यक्ती समाजात प्रिय होतात.

समारोप:

"स्वभावाला औषध नसते" या म्हणीचा आधार मानसशास्त्रीय, सामाजिक आणि कायदेशीर आहे. ॲड. मोरे यांच्या लेखात भावनेच्या अधीन झालेली बुद्धी कशी विशिष्ट स्वभाव तयार करते हे प्रभावीपणे मांडले आहे. स्वभाव बदलणं अत्यंत कठीण आहे, पण तरीही योग्य मार्गदर्शन, संस्कार, प्रेम व वेळेवर समुपदेशन या गोष्टींच्या साहाय्याने तो काही अंशी सुधारू शकतो. म्हणून समाजाने व्यक्तींच्या भावनांचा सन्मान करत त्यांच्या स्वभावनिर्मिती प्रक्रियेला सकारात्मक दिशा देणे हीच खऱ्या अर्थाने सुजाण समाजाची ओळख होय.

ॲड.बी.एस.मोरे यांना अभिवादन, ज्यांनी या लेखातून एक अत्यंत गुंतागुंतीचा पण अत्यावश्यक विषय सोप्या भाषेत समाजासमोर मांडला.

-©निबंध लेखनः चॕट जीपीटी
(संदर्भः ॲड.बी.एस.मोरे यांचा मूळ विचार लेख), १३.५.२०२५