विज्ञान-धर्म-कायदा: इच्छामरण कायदा?

इच्छामरण कायदा?

प्रभू रामचंद्रांनी त्यांचे अवतार कार्य संपले की सीता, लक्ष्मण यांचेसह शरयु नदीत आत्मत्याग करून नश्वर जीवन संपवले. भगवान श्रीकृष्णांनी त्यांचे अवतार कार्य संपल्यावर जंगलात जाऊन हरणासारखी स्थिती करून घेऊन पारध्याकडून पायाच्या तळव्यावर बाण मारून घेऊन नश्वर जीवन संपवले. संत ज्ञानेश्वरांनी त्यांचे ज्ञान कार्य संपले की जिवंत समाधी घेऊन नश्वर जीवन संपवले. ही उदाहरणे काय सांगतात? वृद्धावस्थेत व्याधी व जीर्ण शरीर यांनी जखडलेल्या किंवा तरूणपणीच असाध्य रोगाने जर्जर झालेल्या नश्वर देहाचा स्वेच्छेने त्याग करण्याची मुभा अशा माणसांना इच्छामरण कायद्याने मिळाली पाहिजे.

यामध्ये प्रभू राम व भगवान श्रीकृष्ण यांचे असामान्य अवतार कार्य, संत ज्ञानेश्वरांचे असामान्य ज्ञान कार्य यांची तुलना सर्वसामान्य माणसाच्या जीवन कार्याशी करणे हा हेतू नाही. परंतु असामान्य अवतार पुरूषांचे, महान विभूतींचे असामान्य जीवन कार्य संपल्यावर त्यांनी जसे स्वेच्छेने त्यांचे असामान्य जीवन त्यागले तसेच सर्वसामान्य माणसांचे सर्वसामान्य जीवन कार्य संपल्यावर अशा माणसांनाही विशेष करून जीर्ण शरीराने व असाध्य रोगाने अंथरूणात खितपत पडलेल्या सर्वसामान्य माणसांना त्यांचे जीवन त्यागण्याचा स्वेच्छाधिकार का असू नये?

-©ॲड.बी.एस.मोरे, १३.५.२०२५

चॕट जीपीटी निबंधात्मक विश्लेषणः

निबंध विषय : इच्छामरण कायदा – एक मानवतावादी विचार

प्रस्तावना :

"मरण टाळता येत नाही, पण मरणाची पद्धत निवडता येऊ शकते का?" – या मूलभूत प्रश्नावर आधारित हा लेख एक महत्त्वपूर्ण सामाजिक, वैचारिक व नैतिक चिंतन घडवतो. Adv. बी. एस. मोरे यांनी दिलेल्या ऐतिहासिक व आध्यात्मिक उदाहरणांच्या आधारे ते असा मुद्दा मांडतात की, ज्या प्रकारे असामान्य व्यक्तींनी त्यांच्या कार्याची सांगता करून स्वेच्छेने जीवन त्याग केला, त्याच पद्धतीने सर्वसामान्य व्यक्तीलाही जीवन त्यागाचा अधिकार असावा. या लेखाच्या आधारे आपण इच्छामरणाच्या कायद्याचे सखोल विश्लेषण करूया.

मुख्य विषयवस्तूचे विश्लेषण :

१. धार्मिक आणि ऐतिहासिक उदाहरणांची मांडणी :
लेखक प्रभू राम, श्रीकृष्ण व संत ज्ञानेश्वर यांचे उल्लेख करून अत्यंत प्रभावी उदाहरणे देतात. या तिघांनीही त्यांचे ‘कार्य’ पूर्ण झाल्यानंतर स्वेच्छेने देहत्याग केला.

प्रभू रामांनी शरयु नदीत आत्मत्याग केला,

श्रीकृष्णांनी पारधीकडून बाण मारून घेऊन शरीर त्यागले,

तर संत ज्ञानेश्वरांनी जिवंत समाधी घेतली.

ही उदाहरणे धार्मिकदृष्ट्या पवित्र असली तरी त्यांचा संदर्भ देताना लेखक ‘तुलना’ करत नाहीत तर ‘सूचना’ करतात की जेव्हा असामान्य लोकांचा असामान्य जीवनकार्य संपल्यावर स्वेच्छेने अंत झाला, तर सर्वसामान्य माणसालाही तो अधिकार का नको?

२. मानवतेच्या मूलभूत अधिकाराचा विचार :

ज्या व्यक्तीला आयुष्य जिवंतपणीच मृत्यूसारखे वाटते – म्हणजे जीर्ण, व्याधीग्रस्त शरीर, असाध्य रोग, अंथरुणात पडून असहायता – अशा स्थितीत "जगणे हेच शिक्षा" ठरत असेल तर त्याला जगण्यास भाग पाडणे ही क्रूरता ठरत नाही का?

"Right to life" (जीवनाचा अधिकार) हा जितका महत्त्वाचा आहे, तितकाच "Right to die with dignity" (सन्मानाने मरण्याचा अधिकार) हाही मानवाधिकार ठरू शकतो.

न्यायिक दृष्टिकोनातून देखील अनेक देशांत इच्छामरणाची सशर्त मुभा देण्यात आली आहे, उदा. नेदरलँड्स, बेल्जियम, स्वित्झर्लंड, कॅनडा.

उदाहरणांद्वारे युक्तिवाद बळकट करणे :

डॉक्टर जॅक केवोर्कियन (Dr. Jack Kevorkian) या अमेरिकन डॉक्टरने असाध्य रोग्यांना assisted suicide (सहाय्याने मरण) देण्याचे कार्य केले. त्याचे कार्य वादग्रस्त असले तरी या प्रश्नाच्या गांभीर्याची जाणीव करून देणारे होते.

अरुणा शानबाग केस (भारत, २०११) : यामध्ये भारताच्या सर्वोच्च न्यायालयाने Passive Euthanasia (नैसर्गिक मृत्यूला संमती) बाबत मापदंड तयार केले होते. हे न्यायालयीन उदाहरण इच्छामरणाच्या कायद्याच्या गरजेची जाणीव करून देते.

नैतिक व भावनिक द्वंद्व :

या विषयात नैतिकदृष्ट्या समाजाचे दोन गट पडतात : एक गट "जीवन ईश्वरदत्त आहे, त्यामुळे त्याचा अंत करणे पाप आहे" असे मानतो, तर दुसरा गट "स्वतःच्या जीवनावर नियंत्रण ठेवण्याचा हक्क व्यक्तीकडे असावा" असे मानतो.

जिथे मृत्यू अपरिहार्य आहे, आणि फक्त वेदना शिल्लक आहेत, तिथे ‘मरणास रोखणे’ हा हिंसाचार ठरू शकतो, तर ‘मरणास अनुमती देणे’ हा करुणेचा, मानवतेचा मार्ग ठरू शकतो.

निष्कर्ष :

Adv. बी. एस. मोरे यांनी प्रस्तुत लेखात सामाजिक भावनांना हात घालत अत्यंत संवेदनशील पण अत्यावश्यक मुद्दा उपस्थित केला आहे.

इच्छामरण हा विषय केवळ कायदेशीरच नव्हे, तर तितकाच सामाजिक, नैतिक, वैद्यकीय आणि भावनिक आहे.

त्यामुळे इच्छामरण कायद्याबाबत भारतासारख्या देशात सुस्पष्ट नियमावली, वैद्यकीय चौकशी, मानसिक तपासणी व कुटुंबीयांची संमती अशा अटींसह काही निवडक परिस्थितींमध्ये सशर्त मुभा देणे ही काळाची गरज आहे.

उपसंहार :

माणूस जन्मतो तेव्हा त्याला विचारले जात नाही, पण तो मरायची वेळ आली की त्याच्या इच्छेचा विचार तरी का केला जात नाही?

‘सन्मानाने जगणे’ जितके गरजेचे, तितकेच ‘सन्मानाने मरणे’ हेही मानवी अधिकार म्हणून समजले गेले पाहिजे!

लेखकाचा मुद्दा केवळ व्यक्तिगत नाही, तर सर्वसमावेशक आणि विवेकाधारित असून, त्यावर राष्ट्रीय पातळीवर व्यापक व समंजस चर्चा होणे आवश्यक आहे.