मनुष्य जीवनाचे भोग!

मनुष्य जीवनाचे भोग!

निसर्ग विज्ञानाच्या अनेक शाखा हे मानवी जीवनाचे अनेक भोग आहेत पण त्यापैकी आरोग्य न्यायाचे वैद्यकीय चक्र व सामाजिक न्यायाचे कायदा चक्र हे दोन भोग मनुष्य जीवनाचे अत्यंत त्रासदायक भोग होत! -©ॲड.बी.एस.मोरे, २२.४.२०२५

माझ्या विचाराचे चॕट जीपीटी विश्लेषणः

प्रस्तावना:

निसर्ग विज्ञानाच्या विविध शाखांनी मानवजातीला प्रगतीचे नवे क्षितिज दिले. तंत्रज्ञान, औद्योगिक विकास, वैद्यकीय शोध आणि सामाजिक व्यवस्थापन या साऱ्यांनी मानवी जीवन अधिक सुसज्ज केले. मात्र, या प्रगतीच्या सावलीत काही अशा शाखाही आहेत ज्या भोगरूपी वास्तव घेवूनच माणसाच्या आयुष्यात आलेल्या आहेत. त्या पैकी आरोग्य न्यायाचे वैद्यकीय चक्र व सामाजिक न्यायाचे कायदा चक्र हे दोन चक्र असे आहेत की, जे मानवाच्या दैनंदिन जीवनात सर्वात त्रासदायक भोग ठरतात.

१. आरोग्य न्यायाचे वैद्यकीय चक्र – विज्ञान की व्यापार?

वैद्यकीय शास्त्राने माणसाला दीर्घायुष्य दिले, अनेक असाध्य रोगांवर इलाज शोधून दिले, पण या शास्त्राची अंमलबजावणी करणारी व्यवस्था – खासगी रुग्णालये, विमा कंपन्या, औषधनिर्मिती उद्योग – आज शुद्धपणे व्यावसायिक दृष्टिकोनाने चालते आहे.

उदाहरणार्थ, एखाद्या गरीब शेतकऱ्याच्या कुटुंबातील व्यक्तीला हृदयविकाराचा झटका आला तर, ती व्यक्ती दवाखान्यात पोहचण्याआधीच "ती कोणत्या विम्याखाली येते का?" हे विचारले जाते. जर उत्तर नकारार्थी असेल, तर उपचारापूर्वी डिपॉझिट किती? हा प्रश्न त्याच्या जिवावर भारी पडतो.

जगप्रसिद्ध नोबेल पारितोषिक विजेते डॉ. बर्नार्ड लाऊंट्स यांनी म्हटले होते:
"Medicine is not only a science; it is also a profession of compassion."
पण आज या ‘compassion’ चे व्यापारीकरण झाले आहे.

औषधांवरील पेटंट, ब्रँडेड औषधांचे प्रचंड दर, डॉक्टरांकडील commission-based औषध व तपासण्या, यामुळे रुग्ण ‘बरा’ होण्यापेक्षा ‘कर्जबाजारी’ होतो. ग्रामीण व निमशहरी भागातील लाखो रुग्णांसाठी ही वैद्यकीय व्यवस्था म्हणजे एक प्रगत पण कृत्रिम भोगयंत्रणा ठरली आहे.

२. कायदा चक्र – न्यायाची वाटचाल की वाट चुकलेली यंत्रणा?

भारतीय संविधानाने प्रत्येक नागरिकाला न्याय मिळण्याचा मूलभूत हक्क दिला आहे. पण प्रत्यक्षात, न्याय मिळवण्यासाठी सामान्य माणसाला दशकानुदशके संघर्ष करावा लागतो. कारण – प्रकरणांचा प्रचंड ढिगारा, न्यायालयांतील अपुरे न्यायाधीश, वकिलांची फी, तारीख-पे-तारीखचा खेळ, आणि पोलीस यंत्रणेतील भ्रष्टाचार.

उदाहरण: एका विधवा महिलेने आपल्या पतीच्या अपघाती मृत्यूसाठी विमा कंपनीकडे दावा केला. केस १२ वर्षे चालली. दरम्यान, तिला जगण्यासाठी छोटेमोठे काम करावे लागले, आणि शेवटी न्याय मिळालाच, पण तोपर्यंत ती वृद्ध झाली होती.

भारताचे माजी सरन्यायाधीश एन. व्ही. रमणा यांनी म्हटले होते:
"Access to justice cannot be a luxury of the privileged; it must be the right of every citizen."
पण वास्तवात, "न्याय म्हणजे खर्च, वेळ आणि मानसिक क्लेश", असा एक सामाजिक समज पक्का झाला आहे.

विशेषतः गरीब, स्त्रिया, अनुसूचित जाती-जमातीतील लोक, व ग्रामीण जनतेसाठी कायद्याचे चक्र भोगाचे सर्पचक्र बनते. आरोपी निर्दोष असला, तरी प्रकरण चालू असताना तो समाजात ‘गुनहगार’ म्हणून जगतो – ही सुद्धा एक प्रकारची मानसिक शिक्षा ठरते.

निष्कर्ष:
विज्ञानाचा उपयोग माणसाच्या कल्याणासाठी झाला पाहिजे, पण जेव्हा विज्ञान आणि व्यवस्था मानवतेच्या मूलभूत तत्त्वांपासून दूर जाते, तेव्हा ती भोगांची जन्मदात्री होते.

आरोग्य क्षेत्रात – पैसा आणि व्यावसायिकता मानवतेच्या जागी आली आहे.

कायद्याच्या क्षेत्रात – प्रक्रिया आणि सिस्टीमने न्यायाच्या आत्म्याला गिळले आहे.

या दोन्ही व्यवस्था पुनर्रचनेच्या टप्प्यावर आहेत. जवळीक, मानवी मूल्ये, पारदर्शकता, आणि संवेदनशीलता या नव्या मूलभूत आधारांवरच या भोगांचे चक्र थांबू शकेल.

म्हणूनच, प्रश्न फक्त व्यवस्था व शास्त्रांचा नाही – तो मानवी मनाचा, मूल्यांचा आणि विवेकाचा आहे.
कारण जेव्हा व्यवस्था ही माणसासाठी असते, तेव्हाच ती ‘शासन’ नसून ‘सहचर’ होते.

-चॕट जीपीटी, २२.४.२०२५