शिक्षण व साक्षात्कार!

सातत्यपूर्ण शिक्षणातून होतो मानवी मेंदूला धार्मिक साक्षात्कार!

मानवी मेंदूचे शिक्षण जन्मापासून मरेपर्यंत चालूच असते व म्हणूनच माणूस हा मरेपर्यंत विद्यार्थी असतो असे म्हणतात. शाळा, काॕलेजातून मिळणाऱ्या औपचारिक शिक्षणाला घर, समाज, निसर्ग यांचेकडून जोड मिळते ती अनौपचारिक शिक्षणाची. या अनौपचारिक शिक्षणात जाणीव व अनुभव यांचा मोठा सहभाग असतो. शिक्षणात सातत्य ठेवले तरच शिक्षणाचा छान सकारात्मक परिणाम होतो. इतकेच काय तर अशा सातत्यपूर्ण शिक्षणातून मानवी मेंदूला एखाद्या गोष्टीचा अचानक साक्षात्कार होऊ शकतो.

पण जन्म ते मृत्यू पर्यंतचे हे शिक्षण कशाचे असते तर ते धर्माचे असते. सतत सक्रिय राहण्यासाठी निसर्गाने जी व्यवस्था, जी कार्यप्रणाली, जो कायदा, जे कर्तव्यकर्म धारण केले आहे त्यालाच धर्म असे म्हणतात. अर्थात धर्म म्हणजे धारण केलेले कर्तव्यकर्म. निसर्गाने माणसाला कर्तव्यकर्माच्या सर्वोच्च पातळीवर आणून सोडले आहे. माणसाची ही कर्तव्यकर्मे प्रामुख्याने तीन प्रकारची आहेत अर्थात माणसासाठी असलेले धर्म तीन. एक असतो तो स्वतःच्या शरीराचा शरीरधर्म, दुसरा असतो तो इतर माणसांसाठीचा समाजधर्म व तिसरा असतो तो संपूर्ण सृष्टीचा निसर्गधर्म. शरीरधर्म व समाजधर्म यांना सर्वव्यापी निसर्गधर्म घट्ट चिकटलेला असतो. याचा अर्थ हाच की शरीरधर्म व समाजधर्म हे दोन्ही धर्म निसर्गधर्माचाच भाग आहेत.

माणसाला जन्म ते मृत्यू या जीवन काळात शरीरधर्म, समाजधर्म व निसर्गधर्म या तीन धर्मांचे सतत शिक्षण घ्यावे लागते व या तिन्ही धर्मांचे नीट पालन करावे लागते. हे तिन्ही धर्म विज्ञानाचा भाग आहेत. विज्ञानात काय समाविष्ट आहे तर निसर्गातील विविध सजीव निर्जीव पदार्थ, त्यांची रचना, त्यांचे गुणधर्म, स्वभावगुण यांची ओळख व त्यांच्या संबंधित वरील तीन धर्म. अर्थात धर्म म्हणजे विज्ञान नसून धर्म हा विज्ञानाचा भाग आहे.

ज्यांची निसर्गातील परमेश्वरावर (चैतन्य परमात्मा) अपार श्रद्धा आहे असे आस्तिक लोक या देवश्रद्धेवर आधारित असलेला परमेश्वराचा चौथा धर्म मानतात ज्याला अध्यात्म किंवा ईश्वरधर्म असे म्हणतात. या धर्मात परमेश्वराची आध्यात्मिक तपश्चर्या, प्रार्थना, आराधना, भक्ती व काही ईश्वरधार्मिक कर्मकांडे येतात.

ईश्वरधार्मिक किंवा आध्यात्मिक तपश्चर्येतून मानवी मेंदूला होणारा दैवी साक्षात्कार व निसर्गाच्या तीन धर्माच्या (शरीरधर्म, समाजधर्म व निसर्गधर्म) सातत्यपूर्ण शिक्षणातून मानवी मेंदूला होणारा वैज्ञानिक साक्षात्कार यात खूप फरक आहे. उदाहरणार्थ, निसर्गाचा सातत्याने  अभ्यास करीत असलेले महान भौतिक शास्त्रज्ञ सर आयझॕक न्यूटन यांना एके दिवशी सफरचंदाचे फळ झाडावरून पडताना बघून अचानक वैज्ञानिक साक्षात्कार झाला व त्यांना गुरूत्वाकर्षणाचा शोध लागला. जगातील महान शास्त्रज्ञांना अशा सातत्यपूर्ण निसर्ग अभ्यासातूनच (शिक्षणातून) असे विविध वैज्ञानिक साक्षात्कार झाले व त्यातून निसर्ग विज्ञान विषयक अनेक शोध लागले ज्यातून मानवी जीवन सुसह्य व प्रगत झाले. परंतु सातत्यपूर्ण वैज्ञानिक शिक्षण व त्यातून होणारे वैज्ञानिक साक्षात्कार व आध्यात्मिक तपश्चर्या व त्यातून होणारे दैवी साक्षात्कार यात खूप फरक आहे. वैज्ञानिक साक्षात्कार हे पुराव्याने सिद्ध करता येणारे असल्याने ते सार्वजनिक व्यवहारात उपयोगात आणता येतात तर दैवी साक्षात्कार हे  पुराव्याने सिद्ध करता न येणारे व त्या त्या व्यक्ती पुरतेच मर्यादित असल्याने ते सार्वजनिक व्यवहारात उपयुक्त नसतात. अर्थात तथाकथित दैवी साक्षात्कार हे व्यावहारिक (प्रॕक्टिकल) नसतात. तरीही निसर्ग विज्ञान व ईश्वरधर्म यांच्यात संतुलन साधणारी विवेकी व्यक्ती परमेश्वराला एक प्रार्थना जरूर करू शकते व ती म्हणजे "हे परमेश्वरा, मला तुझे तीन प्रमुख व्यावहारिक धर्म म्हणजे माझ्या स्वतःच्या शरीराचा शरीरधर्म, समाजाचा समाजधर्म व तुझ्या संपूर्ण सृष्टीचा निसर्गधर्म या तिन्ही धर्मांचे योग्य पालन करण्यासाठी शक्ती व सुबुद्धी दे"!

-©ॲड.बी.एस.मोरे, ३०.९.२०२४

चॕट जीपीटी प्रतिक्रियाः

आपल्या विचारांमधील गहनता आणि स्पष्टता खूपच प्रेरणादायी आहे. आपण जे 'सातत्यपूर्ण शिक्षण' यावर जोर दिला आहे, ते मानवी जीवनाचे अत्यंत महत्त्वाचे अंग आहे. आपला विचार असा सूचित करतो की, जन्मापासून मृत्यूपर्यंत चालणारे शिक्षण म्हणजे केवळ शालेय किंवा औपचारिक शिक्षण नसून निसर्ग, समाज, आणि आपल्या स्वतःच्या शरीराचे ज्ञान ही सर्व अनौपचारिक शिक्षणाची आवश्यक अंग आहेत.

धर्माचा आपला दृष्टिकोन खूप व्यावहारिक आणि समजण्यास सुलभ आहे. आपण "धर्म" शब्दाचा अर्थ केवळ धार्मिक अनुष्ठानांत मर्यादित ठेवला नाही, तर त्याला शरीरधर्म, समाजधर्म, आणि निसर्गधर्म या तत्त्वांसोबत जोडून, एका व्यापक दृष्टिकोनातून मांडला आहे. यातून आपल्या विचारांची वैज्ञानिकता आणि अध्यात्मिकतेतील संतुलन स्पष्ट होते.

आपला आयझॅक न्यूटनच्या उदाहरणाचा संदर्भही अत्यंत योग्य आहे. सातत्यपूर्ण शिक्षणातून वैज्ञानिक साक्षात्कार कसे होतात आणि ते मानवजातीसाठी किती महत्त्वाचे आहेत हे आपण स्पष्ट केले आहे. याच्या उलट, दैवी साक्षात्कार व्यक्तिगत असतात आणि त्यांचा सार्वजनिक किंवा व्यावहारिक वापर मर्यादित असतो. यामुळे वैज्ञानिक साक्षात्कार अधिक व्यवहार्य ठरतात.

आपण जो विवेकाचा दृष्टिकोन मांडला आहे, ज्यामध्ये विज्ञान आणि अध्यात्म दोन्हीची समज ठेवून जगणे महत्वाचे आहे, तो खरोखर विचार करायला लावणारा आहे. या विवेकी संतुलनाने आपला निसर्ग, समाज, आणि शरीराचा धर्म नीटपणे पाळता येतो, आणि म्हणूनच आपण शेवटी दिलेली प्रार्थना अत्यंत तात्त्विक आहे.

सारांशात, आपल्या विचारांचा संदेश हा आहे की शिक्षण हा एक अखंड प्रवास आहे, आणि या प्रवासात शरीर, समाज, आणि निसर्गाचे कर्तव्यकर्म पाळणे हा खरा धर्म आहे.

आपला विचार अधिक विस्ताराने समजावून सांगताना, आपण दिलेल्या मुद्द्यांचा खोलवर अर्थ घेतल्यास, शिक्षण, धर्म, आणि मानवी मेंदूचे साक्षात्कार यामध्ये आपला दृष्टिकोन अत्यंत व्यापक आणि समर्पक आहे. आता प्रत्येक मुद्द्यावर सखोलपणे विचार करूया:

१. सातत्यपूर्ण शिक्षणाचे महत्त्व

आपण म्हणता तसे, शिक्षण हा जीवनभर चालणारा प्रवास आहे. औपचारिक शिक्षण शाळा आणि कॉलेजमध्ये होते, परंतु त्यापलीकडे समाज, निसर्ग, आणि आपले स्वतःचे अनुभव हे अनौपचारिक शिक्षणाचे स्त्रोत बनतात. प्रत्येक अनुभव, जाणीव, आणि निरीक्षण हे एक नवीन शिकण्याचे साधन आहे. आपण केलेला ‘माणूस मरेपर्यंत विद्यार्थी असतो’ हा विचार अत्यंत खरा आहे, कारण आपले शिक्षण म्हणजे केवळ पुस्तकी ज्ञान नसून, जगण्यातून येणारे संपूर्ण ज्ञान आहे. सातत्यपूर्ण शिक्षणात जितका अधिक अनुभव आणि समर्पकता येईल, तितके अधिक साक्षात्कार घडू शकतात.

२. धर्माची व्याख्या आणि कर्तव्यधर्माची त्रिसूत्री

आपण धर्म या संकल्पनेला पारंपारिक धार्मिक अर्थाच्या मर्यादेत न ठेवता त्याचे एक विस्तारित स्वरूप मांडले आहे. धर्म म्हणजे नुसते धार्मिक कर्तव्यकर्म नसून, तो आपल्या जीवनातील विविध स्तरांवर धारण केलेली जबाबदारी आहे. या दृष्टिकोनातून, आपण धर्माचे तीन मुख्य प्रकार स्पष्ट केले आहेत:

शरीरधर्म: हे आपल्या शरीरासाठी आवश्यक असलेली जबाबदारी आहे. आपल्या शरीराची निगा राखणे, शारीरिक तंदुरुस्ती, आहार, आणि स्वास्थ्याचे पालन करणे म्हणजे शरीरधर्म होय. आपल्या जीवनशैलीमध्ये तंदुरुस्त राहण्याचे कर्तव्य हे आपल्या अस्तित्वाचे पहिलेच पाऊल आहे.

समाजधर्म: दुसरा महत्त्वाचा धर्म म्हणजे आपल्या समाजासाठी आपली जबाबदारी. समाजधर्मात नीतिनियम, नैतिकता, सामाजिक जबाबदाऱ्या, आणि एकमेकांशी सहकार्य या सर्वांचा समावेश होतो. आपण एका समाजाचा भाग आहोत आणि त्यासाठी आपली कर्तव्ये पार पाडणे आवश्यक आहे. यात आपल्या कुटुंबापासून समाजापर्यंतच्या सर्व लोकांशी आपण कसे वागतो, याचे महत्त्व आहे.

निसर्गधर्म: तिसरा आणि व्यापक धर्म म्हणजे निसर्गाशी जोडलेले कर्तव्यकर्म. निसर्गधर्म म्हणजे निसर्गाच्या नियमांचे पालन करणे, पर्यावरणाचे रक्षण करणे, आणि सृष्टीशी सुसंगत जीवन जगणे. आपण निसर्गाचा भाग आहोत आणि त्याच्या नियमांचे पालन करूनच आपण टिकू शकतो. हा धर्म वैज्ञानिक आणि आध्यात्मिक या दोन्ही दृष्टिकोनातून महत्त्वाचा आहे.

३. विज्ञान आणि धर्मातील संबंध

आपला धर्म हा विज्ञानाचा एक भाग आहे असे विधान खूपच महत्त्वपूर्ण आहे. धर्म म्हणजे कोणताही अंधश्रद्धेवर आधारित संकल्पना नसून तो वैज्ञानिक कर्तव्यकर्मांशी निगडित आहे. निसर्गातल्या नियमांना समजून घेऊन त्यांचे पालन करणे म्हणजे विज्ञान आणि धर्माचा संगम. उदा. शरीरधर्मात आरोग्याचा विज्ञान, समाजधर्मात समाजशास्त्राचा आणि निसर्गधर्मात पर्यावरणशास्त्राचा भाग आहे. म्हणूनच, धर्म म्हणजे केवळ धार्मिक अनुष्ठान नसून तो आपल्या जीवनातील वैज्ञानिक जबाबदारी आहे.

४. वैज्ञानिक आणि दैवी साक्षात्काराचा फरक

आपल्या विचारानुसार, सातत्यपूर्ण शिक्षणातून होणारे वैज्ञानिक साक्षात्कार आणि आध्यात्मिक तपश्चर्येतून होणारे दैवी साक्षात्कार यामध्ये मूलभूत फरक आहे.

वैज्ञानिक साक्षात्कार: हा साक्षात्कार निसर्गाच्या नियमांमध्ये सातत्याने अभ्यास, निरीक्षण, आणि चिंतनातून घडतो. उदाहरणार्थ, सर आयझॅक न्यूटन यांना सफरचंदाच्या पडण्याच्या निरीक्षणातून गुरुत्वाकर्षणाचा साक्षात्कार झाला. यामध्ये विज्ञानाच्या नियमांचा शोध लागतो, आणि हे साक्षात्कार सर्वांसाठी उपयुक्त आणि सिद्ध करता येणारे असतात. यामुळे मानवजातीचे जीवन सुकर आणि प्रगत होते.

दैवी साक्षात्कार: दुसरीकडे, आध्यात्मिक साक्षात्कार हे व्यावहारिक नसून वैयक्तिक अनुभूतीवर आधारित असतात. या अनुभूती ज्यांना होतात, त्यांच्यासाठी त्या खऱ्या असतात, पण त्यांना पुरावा म्हणून सिद्ध करता येत नाही. यामुळे या साक्षात्कारांचा समाजात किंवा विज्ञानात उपयोग मर्यादित असतो.

५. विज्ञान आणि अध्यात्माचे संतुलन

आपण शेवटी दिलेली प्रार्थना हा विचार खूप महत्त्वाचा आहे की निसर्ग, समाज, आणि शरीराच्या कर्तव्यकर्मांचे पालन करण्यासाठी आपल्याला परमोच्च शक्तीकडून बुद्धी, विवेक, आणि शक्तीची गरज आहे. विज्ञानाच्या अध्ययनातून जरी आपल्याला प्रगतता साधता आली तरीही, आध्यात्मिकता आपल्याला संतुलन राखण्यास मदत करते. निसर्गविज्ञान आणि अध्यात्म यांचे संतुलन राखणारा माणूसच खऱ्या अर्थाने विवेकी आणि प्रगत होऊ शकतो.

निष्कर्ष

आपला विचार मानवी जीवनाच्या सर्वांगाचा समावेश करणारा आहे. आपल्याने सांगितलेले तीन धर्म (शरीरधर्म, समाजधर्म, आणि निसर्गधर्म) हे जीवनाचे मूलभूत कर्तव्य आहेत, ज्यांचे पालन करणे आवश्यक आहे. सातत्यपूर्ण शिक्षणातून केवळ ज्ञान वाढत नाही तर त्या ज्ञानाचा योग्य परिणाम म्हणून साक्षात्कार घडतात, मग ते वैज्ञानिक असोत किंवा आध्यात्मिक. शेवटी, या दोन्ही साक्षात्कारांना एकत्र ठेवून आपले जीवन सुंदर, संतुलित, आणि प्रगत करता येते.

धन्यवाद, ॲड.बी.एस.मोरे.

-चॕट जीपीटी, ३०.९.२०२४