कोरोनासोबत जीवशास्त्राचा अभ्यास!

कोरोनासोबत जीवशास्त्राचा अभ्यास!

अर्थशास्त्र, राज्यशास्त्र व पुढे विधीशास्त्र शिकून  वकिलीत पडल्यानंतर माणसांतील संबंधावरच लक्ष केंद्रित केले गेल्याने इतर गोष्टी हळूहळू नजरेतून सुटत गेल्या. माणूस सोडून या जगात बऱ्याच गोष्टी अशा आहेत की त्या गोष्टींचा अभ्यास सुटला तर मनुष्याचे जीवन कठीण होऊ शकते हे कोरोनाने सिद्ध केले आहे. या गोष्टी म्हणजे सूर्यप्रकाश, हवा, पाणी, जमीन, अन्न व औषध पुरवणाऱ्या वनस्पती, सूक्ष्मजीव, मोठे जीव व शेवटी माणूस. या सर्व गोष्टींचे एकमेकांशी अत्यंत जवळचे नाते आहे. पण माणूस सोडून सृष्टीत असणाऱ्या इतर गोष्टींकडे आपण दुर्लक्ष करतो आणि मग तिथेच फसतो. या पृथ्वीवर जीवन कसे निर्माण झाले याचा रोचक इतिहास डार्विन शास्त्रज्ञाने सांगितला. पण आपला इतिहासाचा अभ्यास माणसाच्या इतिहासापुढे जातच नाही. हवा, पाणी व इतर मूलद्रव्यांनी अमिबा सारखे प्राणी कसे निर्माण केले. सजीव सृष्टी काय अशीच हवेतून पटकन निर्माण झाली नाही. तर अगोदर वनस्पती व कोरोना सारखे अर्धजीव, अर्धजीवातही कोरोना सारखे सूक्ष्म अर्धजीव व वनस्पती सारखे मोठे अर्धजीव, नंतर टी.बी. च्या रोगजंतूसारखे सूक्ष्म  पूर्णजीव (जिवाणू), नंतर पाली, साप यासारखे  सरपटणारे प्राणी, मग हवेत उडणारे पक्षी, मग ससे, हरणे यासारखे वनस्पतीजन्य प्राणी, नंतर वाघ, सिंहासारखे मांसाहारी प्राणी व सर्वात शेवटी शाकाहारी व मांसाहारी असा माणूस. हा एवढा मोठा लांबलचक प्रवास व इतिहास आहे पृथ्वीवरील सजीवांच्या उत्क्रांतीचा! हा इतिहास  किती जण वाचतात, अभ्यासतात? वैज्ञानिक सत्य हे आहे की माणसांचा नुसता माणसांशीच नव्हे तर इतर अनेक व विविध निर्जीव व सजीव पदार्थांशी अत्यंत जवळचा संबंध आहे. इतका की आपले संपूर्ण मानवी जीवनच या इतर सर्व पदार्थांवर अवलंबून आहे. कोरोना विषाणू हा अशाच अनेक व विविध अर्धजीवी पदार्थांतला एक अत्यंत सूक्ष्म पदार्थ! पण या अत्यंत सूक्ष्म अर्धजीवाने संपूर्ण जगाला जेरीस आणलेय की नाही? सूक्ष्मजीव शास्त्रात अशा सूक्ष्म अर्धजीवी विषाणूंचा व सूक्ष्म पूर्णजीवी जिवाणूंचा सखोल अभ्यास असतो. या अभ्यासातूनच पुढे सखोल अभ्यासाचे औषधनिर्माण शास्त्र उदयास आले. किती अवघड आहेत या गोष्टी! आपल्याला मात्र पटकन कोरोनावर लस हवीय! एवढी का सोपी गोष्ट आहे ती?

-ॲड.बी.एस.मोरे©२२.७.२०२०

अती शहाणा त्याचा बैल रिकामा!

शिक्षणाने माणूस अती बुद्धीवादी, अती विज्ञानवादी होतो का?

सद्या कोरोनाच्या भीतीमुळे सरकारने धार्मिक प्रार्थनास्थळे, देवस्थानांना कुलूप लावून त्यांचे लॉकडाऊन केले असले तरी त्यामुळे लोकांची देवावरील श्रद्धा बिलकुल कमी होणार नाही. उलट आता ती श्रद्धा जास्त वाढेल असे माझे मत आहे. खाजगी रूग्णालयातील लाखांच्या घरातील बिले बघितली आणि मग धर्माची चाड नसलेले विज्ञान किती मोकाट सुटू शकते याची जाणीव या कोरोनानेच मला करून दिली. एक कोरोना विषाणू जगातील वैज्ञानिक प्रगतीचे जर तीन तेरा वाजवू शकतो तर मग या विज्ञानावर डोळे झाकून विश्वास ठेवणे ही सुद्धा एक मोठी अंधश्रद्धाच आहे असेच मी म्हणेन. शिक्षण कमी होते तेंव्हा किती आनंदी व शांत होतो मी! लहानपणी पंढरपूरच्या विठ्ठल मंदिरात जायचो तेंव्हा निरागस भावनेने त्या सावळ्या विठ्ठल मूर्तीकडे बघत बसताना केवढा मोठा आधार वाटायचा मला त्या मूर्तीचा व केवढा मोठा आनंद व्हायचा मला त्या सुंदर मूर्तीकडे बघत बसण्याचा! कारण माझी त्यावेळी देवावरील श्रद्धा मजबूत होती. तिला कोणी भोके पाडली नव्हती. पण जसजसा मी मोठा होत गेलो व अधिक शिक्षण घेत गेलो तसतशी माझी देव श्रद्धा डळमळीत होऊ लागली. माझे मन अती बुद्धीवादी, अती विज्ञानवादी होत गेले आणि अतीशहाणा होऊन मी देवालाच उलट प्रश्न विचारू लागलो. पुढे पुढे तर देवाचे अस्तित्वच नाकारत नास्तिकतेकडे झुकू लागलो. आणि मग हा कोरोना आला! या कोरोनाने माझे डोळे खाडकन उघडले. कुठे येऊन पोहोचलो होतो मी अती बुद्धीवादी, अती विज्ञानवादी होऊन! देवालाच उलट प्रश्न करायला लागलो मी! आता मी मलाच प्रश्न करतोय की, निसर्ग विज्ञानात धर्म नावाची गोष्ट नाही काय? त्या निसर्गात देव नाही काय? विज्ञाननिष्ठ होणे म्हणजे अधार्मिक होणे काय? बुद्धीवादी होणे म्हणजे भावनेचा, देवावरील श्रध्देचा चोळामोळा करून टाकणे काय? निसर्गाचे वैज्ञानिक सत्य कळण्यासाठी मला नास्तिक होणे ही पूर्वअट आहे काय? आस्तिक राहून मी नैसर्गिक वागू शकत नाही काय? आणि वैज्ञानिक दृष्टिकोनातून नैसर्गिक वागणे म्हणजे तरी काय? नैसर्गिक वर्तनात जर नैतिकता येते तर मग धर्माचा भाग आलाच ना! म्हणजे निसर्गाच्या विज्ञानात धर्म आला. आता या धर्मात देव आणायचा की नाही हा ज्याच्या त्याच्या भावनेचा व बुद्धीचा प्रश्न! नास्तिक लोक म्हणतील की नैतिक वागायला देवच कशाला हवाय? मग पुढे ते असेही म्हणतील की विज्ञानात धर्म कशाला हवाय? काहीजण तर असेही म्हणतील की, नास्तिक व्हायला हिंमत पाहिजे. पण या कोरोनाने हे सर्व प्रश्न माझ्यासाठी तरी निकालात निघाले आहेत. मला देवाची भीती वाटत नाही तर आधार वाटतो आणि मरतानाही हा आधार घेऊनच मला मरायचेय! भले नास्तिकांच्या दृष्टिकोनातून  हा आधार आभासी असेल. मला एवढे मात्र कळते की, मानवी बुद्धीचे व ज्या विज्ञानाच्या जोरावर ती उड्या मारते त्या विज्ञानाचे बऱ्याच गोष्टींवर बिलकुल नियंत्रण नाही. आपल्या शरीराच्या अनैच्छिक क्रियांचेच घ्या! आपल्या  बुद्धीला या अनैच्छिक क्रियांवर तिच्या ऐच्छिक इच्छाशक्तीच्या जोरावर किती नियंत्रण ठेवता येते? ही मानवी बुद्धी त्या पृथ्वीला उलटी का फिरवू शकत नाही? जन्म, जीवन, मृत्यू या जीवनचक्रावर या मानवी बुद्धीचे किती नियंत्रण आहे? निसर्गाच्या या विज्ञानावरच जर मानवी बुद्धीचे पूर्ण नियंत्रण नाही तर मग या बुद्धीला शेवटी शरणागती स्वीकारणे आलेच ना! आता नास्तिक निसर्गाच्या ताकदीला मानतील पण देवाला मानणार नाहीत. तो त्यांचा प्रश्न आहे. मला मात्र आता म्हातारपणी माझा हा असला अती बुद्धीवादाचा, अती विज्ञानवादाचा अर्थात अती शहाणपणाचा किडा डोक्यातून काढून टाकायचाय. मला आता पुन्हा लहान व्हायचेय व देवाला जवळ करायचेय! चिरंतन विश्रांती घेण्यासाठी मृत्यूशय्येवर जाताना ते विज्ञान, ते तत्वज्ञान, ती अतीशहाणी बुद्धी मला सोबतीला मुळीच नको! मला माझ्या श्रद्धेतला तो देवच बरोबर हवाय! शेवटी एक प्रश्न राहतोच की, शिक्षणाने माणूस अती बुद्धीवादी, अती विज्ञान वादी होतो का?

-ॲड.बी.एस.मोरे©२१.७.२०२०

निसर्गाचे लॉकडाऊन, अनलॉक!

निसर्गाचे लॉकडाऊन व अनलॉक!

कोरोनाचा प्रादुर्भाव रोखण्यासाठी मायबाप सरकार ज्याप्रमाणे लॉकडाऊन व अनलॉक असा दुहेरी कार्यक्रम अंमलात आणते अगदी त्याचप्रमाणे निसर्गही वागतो याचे तुम्ही कधी निरीक्षण केले आहे काय? म्हणजे बघा, वासना असो नाहीतर भावना, आपल्या या जाणिवा जागृत कोण करतो तर निसर्ग! हा झाला त्या महान निसर्गाचा कळ लावण्याचा प्रकार! ही कळ लावून दिली की या कळीला आपल्या बुद्धीने प्रतिसाद कसा द्यायचा हे कोण ठरवतो, तर तेही निसर्गच ठरवतो. पण इथे निसर्ग थोडा  शिथिलही होतो. जाणिवांच्या कळीला प्रतिसाद कसा द्यायचा याची अर्धी चावी निसर्ग त्याच्या ताब्यात ठेवतो. तिथे तो त्याची पूर्ण हुकूमशाही राबवतो. आपल्या शरीराच्या अनैच्छिक क्रिया हा निसर्गाच्या ताब्यातील त्या अर्ध्या चावीचा भाग झाला आणि हा अनैच्छिक भाग म्हणजे निसर्गाचा कडक लॉकडाऊन झाला. आता गंमत अशी की निसर्ग त्याची अर्धी चावी मानवी बुद्धीच्याही ताब्यात देऊन  टाकतो. ही असते बौध्दिक स्वातंत्र्याची चावी! निसर्ग निर्मित जाणिवांना प्रतिसाद कसा द्यायचा हे ठरवण्याचे स्वातंत्र्य निसर्गाकडून आपल्या बुद्धीला याच अर्ध्या चावीने मिळते. या निर्णय स्वातंत्र्यात तर बुद्धीचा खरा कस लागतो. आपल्या बुद्धीकडून  शरीराच्या माध्यमातून होणाऱ्या ऐच्छिक क्रिया हा निसर्गाने आपल्या बुद्धीच्या ताब्यात दिलेल्या अर्ध्या चावीचा भाग होय आणि हा ऐच्छिक भाग म्हणजे निसर्गाचा अनलॉक होय. आहे की नाही निसर्गाच्या लॉकडाऊन व अनलॉकची आश्चर्यकारक करामत!

-ॲड.बी.एस.मोरे©२१.७.२०२०

देवा, विश्व शांती!

देवा, विश्व शांती!

(१) खरं तर, देवश्रद्ध आस्तिकाकडून एवढी ईश्वर प्रार्थना पुरेशी आहे. देवा या शब्दात  जगातील सर्व देव आले, विश्व या शब्दात विश्व आले किंवा निसर्ग आला व शांती या शब्दात मनाचे मोठे समाधान आले, परमोच्च आनंद आला. वैश्विक शांती मध्ये स्वतःची शांतीही आली.

(२) पण विश्वात किंवा निसर्गात देव आहे ही फक्त श्रध्दा आहे व श्रध्दा ही फक्त भावनिक असते. ही भावना प्रत्यक्षात उतरण्यासाठी म्हणजेच श्रध्देचे रूपांतर विश्वासात होण्यासाठी देव हा प्रत्यक्षात दिसला पाहिजे.

(३) आता न दिसणाऱ्या देवापुढे विश्व शांतीची केलेली प्रार्थना ही सुध्दा मानवी मनाची चांगली भावना आहे. पण या भावनेचे रूपांतर प्रत्यक्ष कृतीत होण्यासाठी देवाशी प्रत्यक्षात संपर्क प्रस्थापित झाला पाहिजे. तसा संपर्क निर्माण झाल्याशिवाय विश्व शांती, कल्याण योजनेत देवाने काय मदत केली पाहिजे व तुम्हाला या योजनेत काय योगदान द्यायला हवे यावर देव व तुम्ही असे दोघांना समोरासमोर बसून नीट चर्चा कशी करता येईल? पण तसे काहीच करता येत नसल्याने देव श्रध्दा व देव प्रार्थना हवेत विरून जातात.

(४) देवाची व विश्व शांती, कल्याणाची भावना अशी हवेत विरून गेल्यावर मात्र निसर्गाची प्रत्यक्ष जाणीव (जी वासनिक व भावनिक अशी संमिश्र असते) व स्वतःची बुद्धी या दोनच गोष्टी शिल्लक राहतात. नैसर्गिक जाणिवांशी बुद्धीची मैत्री हाच मानवी जीवनाचा व मानवी प्रगतीचा पाया आहे.

(५) पृथ्वीभोवती हवेचे जे वातावरण आहे ते वजनाने हलके आहे. पण या वातावरणाला चिकटलेल्या पृथ्वीच्या पृष्ठभागावरील जमीन व पाणी या दोन गोष्टी वजनाने जड आहेत. या गोष्टी एकमेकांना चिकटलेल्या आहेत.

(६) आपल्या हलक्या फुलक्या मनाची तुलना हवेशी तर आपल्या जड शरीराची तुलना जमीन, पाणी यांच्याशी करता येईल. याच विचाराने प्रेम, करूणा यासारख्या आपल्या पूरक नैसर्गिक भावनांची तुलना हवेशी तर तहान, भूक, लैंगिकता यासारख्या आपल्या मूलभूत नैसर्गिक वासनांची तुलना जमीन, पाणी यांच्याशी करता येईल.

(७) हवा, मन व मनातील भावना या तिन्ही गोष्टी वजनाने हलक्या असल्या तरी त्यांची प्रत्यक्षात जाणीव होते म्हणजे त्या प्रत्यक्षात अनुभवता येतात. कारण त्या जड असलेल्या भौतिक वासनांना चिकटलेल्या असतात. पण देवाच्या भावनिक श्रध्देचे रूपांतर मात्र प्रत्यक्ष जाणिवेत व अनुभवात होत नाही. त्यामुळे तिथे बुद्धीचे काहीच चालत नाही. देवश्रद्धेच्या भावनेत प्रत्यक्ष जाणीव, अनुभव नसल्याने या भावनेशी बुद्धीची मैत्री होऊ शकत नाही.

(८) प्रेम, करूणा या नैसर्गिक भावनांची प्रत्यक्ष जाणीव होत असल्याने, त्यांचा प्रत्यक्ष अनुभव घेता येत असल्याने या भावनांशी बुद्धीला मैत्री करता येते. बुद्धीला नुसती मूलभूत वासनांशी मैत्री करून चालत नाही तर पूरक भावनांशीही मैत्री करावी लागते व या मैत्रीतून वासना व भावना यांच्यात योग्य संतुलन साधावे लागते. असे संतुलन साधता येणाऱ्या बुद्धीला विवेकी किंवा न्याय बुद्धी म्हणतात.

(९) प्रेम, करूणा या भावनांना भूक, लैंगिकता या वासनांचे भौतिक जडत्व प्राप्त झालेले आहे. पण तसे भौतिक जडत्व देवावरील भावनिक श्रद्धेला प्राप्त होऊ शकत नाही आणि जिथे असे भौतिक जडत्व नाही म्हणजे जिथे फक्त आणि फक्त आध्यात्मिक भावना आहे तिथे बुद्धीचे काम नाही. म्हणून कितीही घोळ घोळ घोळले तरी बुद्धीला केवळ भावनेवर आधारित असलेली देव श्रद्धा पटणे ही गोष्ट शक्यच नाही. म्हणून देवाला व देवाच्या विश्व शांतीच्या निव्वळ  भावनिक प्रार्थनेला फक्त भावनेवर म्हणजे फक्त हवेवर सोडून देऊन बुद्धी त्यापासून स्वतःला मोकळी करून घेते व तिच्या नैसर्गिक कामाला लागते.

-ॲड.बी.एस.मोरे©२१.७.२०२०

विषाणूचा पाठलाग!

विषाणूचा पाठलाग (चेसिंग द व्हायरस)!

(१) बळी तो कानपिळी या निसर्ग नियमाचे डार्विन या शास्त्रज्ञाने पुराव्यानिशी खूप छान विश्लेषण केले आहे. या नियमाला इंग्रजीत survival of the fittest म्हणतात. निसर्गाने पृथ्वीवर जीवन निर्माण केले आणि कोरोना विषाणूचा प्रसार रोखण्यासाठी माणसाने सद्या अलगीकरण व विलगीकरण या ज्या पद्धती  अंमलात आणल्या आहेत त्यातील अलगीकरण पद्धतीचा अवलंब करून निसर्गाने मानवेतर जीवन व मानवी जीवन यांचे अलगीकरण केले, पण विलगीकरण केले नाही. तसे केले असते तर काल गटारीला मांसाहारी माणसांना मटण खाताच आले नसते. निसर्गाने अलगीकरण तर केले पण बळी तो कानपिळी हा नियम दोन्ही जीवनांत समान ठेवला.

(२) काय समानता साधलीय बघा या निसर्गाने कायद्याच्या बाबतीत! पुन्हा गंमत अशी की, बळी तो कानपिळी या निसर्गाच्या कायद्याचा नियम समान पण बळाचे प्रकार वेगळे! म्हणजे मानवेतर प्राण्यांना शारीरिक बळ दिले पण त्यांना बौद्धिक बळात कमकुवत ठेवले आणि माणसांना बौद्धिक बळात सामर्थ्यशाली केले पण शारीरिक दृष्ट्या कमकुवत केले व तसे करून दोन्ही जीवनांत झेंगाट लावून दिले. बरं, निसर्ग इतकेच करून गप्प बसला नाही तर मानवेतर प्राण्यांच्या शारीरिक बळात पण त्याने दुजाभाव केला. वाघ, सिंहासारख्या प्राण्यांना हरणे, ससे या प्राण्यांपेक्षा इतके सशक्त केले की हरणे, ससे यांच्यासारख्या शरीराने अशक्त असलेल्या प्राण्यांनी त्यांचा आत्मविश्वास किंवा मनोबल वाढविण्याचा कितीही प्रयत्न केला तरी त्यात ते कधीही यशस्वी शकणार नाहीत. एकटेच काय हे असे सगळे अशक्त प्राणी एकवटले तरी त्या अशक्त एकीचा वाघ, सिंह यासारख्या हिंस्त्र, सशक्त प्राण्यांना काही फरक पडणार नाही. बिचाऱ्या अशक्त प्राण्यांना हे सशक्त प्राणी शरीर (बाहु) बळाच्या बाबतीत चितपट करणार आणि त्यांना खाऊन टाकणार अशीच त्या डोकेबाज निसर्गाची अफलातून योजना!

(३) पण या सर्व बाहुबली प्राण्यांना पुरून उरली ती माणसाची तीक्ष्ण बुद्धी! निसर्गाने माणसाला असे बुद्धीबळ बहाल केले की त्याने भल्या भल्यांची वाट लावली. ज्या निसर्गाने हे असे बुद्धीबळ माणसाला प्रदान केले ते बुद्धीबळ नंतर निसर्गालाही भारी पडू लागले. मग निसर्ग व माणूस या दोघांतच मोठा खेळ सुरू झाला. मानवी बुद्धीची परीक्षा घेण्यासाठी मग निसर्गाने काहीना काहीतरी आव्हाने निर्माण करायला सुरूवात केली. निसर्गाने अशी आव्हाने निर्माण करायची आणि मग मानवी बुद्धीने ती परतून लावायची असा तो जबरदस्त खेळ सुरू झाला. कोरोना विषाणूची सद्याची दहशत हा याच खेळाचा भाग आहे. माणसाच्या बुद्धीला घायकुतीला आणायचे निसर्गाचे केवढे मोठे हे षडयंत्र? माणसा माणसांमध्येच भांडणे लावून दिली निसर्गाने! अमेरिका चीनला दोष देतेय तर चीन अमेरिकेला भीक घालत नाही. तर मध्येच जागतिक आरोग्य संघटना रोज नवे नवे फतवे काढतेय!

(४) लोकमतच्या दिनांक १८ जुलै, २०२० च्या अंकात छापून आलेली एक बातमी मी वाचली. ही बातमी खूप छोटी आहे पण तिचा अर्थ खूप मोठा आहे. बातमी अशी आहे की, स्पेनच्या एका शेतात ८७ मिंक प्राण्यांना (जे सशासारखे दिसतात) कोरोना विषाणूची लागण झाल्याचे आढळून आल्याने स्पेनचे सरकार तिकडच्या ९२७०० मिंक प्राण्यांना कसलीही दयामाया न दाखवता ठार करणार आहे. आता ही प्रचंड मोठ्या प्रमाणातील प्राणी हिंसा होत असताना तिकडचे काय आणि इकडचे काय प्राणी मित्र काहीही करू शकणार नाहीत. कारण मानवी बुद्धी ही मानवेतर प्राण्यांपेक्षा श्रेष्ठ असल्याने ती शेवटी मानवाचे अस्तित्व कसे टिकेल याचाच विचार करणार. आला ना शेवटी निसर्गाचा बळी तो कानपिळी हा नियम पुढे! वासना व भावना यात संतुलन साधणाऱ्या बुद्धीला न्याय किंवा विवेकी बुद्धी म्हणतात. केला ना न्याय याच बुद्धीने मिंक प्राण्यांचा!

(५) कोरोना विषाणूचा हा असा पाठलाग सुरू आहे मानवी बुद्धीकडून! इंग्रजीत या मोहिमेचे "चेसिंग द व्हायरस" असे नामकरण केले गेले आहे. याच मोहिमे अंतर्गत आता पालिका कर्मचारी पोलीस बळ (बळी तो कानपिळी हा नियम आलाच ना शेवटी) सोबत घेऊन घरोघरी अँटीजेन चाचणी किटस घेऊन फिरणार व या विषाणूचा "चेसिंग द व्हायरस" या मोहिमे अंतर्गत जोरात पाठलाग करणार. समजा या अँटिजेन मशीनने चहा व खारीबटर खाऊन घरामध्ये लॉकडाऊन करून अगदी व्यवस्थित जगणाऱ्या माझ्या सारख्या ६४ वर्षाचे वय असलेल्या माणसाला चुकून कोरोनाग्रस्त म्हणून घोषित केले तर मग आमची रवानगी सरळ कुठे होणार तर त्या क्वारंटाईन सेंटर मध्ये का तर ती अँटिजेन मशीन तशी सांगते म्हणून!

(६) हल्ली माणसाचा स्वतःपेक्षा अशा यंत्रांवरच विश्वास जास्त वाढलेला दिसतोय. म्हणून तर आता निवडणूकांत ईव्हीएम मशिनचा वापर अगदी डोळे झाकून केला जातो. आता तर ते अॉनलाईन शिक्षण, अॉनलाईन व्यवहार पुढे आलेत. माणूस आता हळूहळू यंत्रवत होऊ लागलाय. माणसाची नैसर्गिक बुद्धी हळूहळू यंत्राच्या कृत्रिम बुद्धीकडे गहाण पडू लागलीय.

(७) मी तर आता वयानुसार किंवा कदाचित त्या कोरोनामुळे सुद्धा मरण्याची शक्यता आहेच. पण मरताना या गोष्टी बघवत नाहीत की, लोक कोरोना झालेल्या माणसांना वाळीत टाकतात. इतकेच काय पण कोरोनामुळे एखादी व्यक्ती मृत्यूमुखी पडली तर त्या व्यक्तीचे फार जवळचे नातेवाईक सुध्दा त्या व्यक्तीचा अंत्यसंस्कार करण्यासाठी पुढे येत नाहीत. मग त्या व्यक्तीचा अंत्यसंस्कार परस्पर सरकारी कर्मचाऱ्यांकडून किंवा स्वयंसेवी संस्थांकडून केला जातो. असे मृतदेह बेवारस होतात, पण अशा व्यक्तीने मागे ठेवलेल्या संपत्तीवरील वारसा हक्क मात्र ही नातेवाईक मंडळी सोडत नाहीत. कोरोनामुळे मृत झालेल्या व ज्याचा मृतदेह बेवारस ठरवला जातो अशा माणसाची संपत्ती सरकारजमा करायला मात्र ही नातेवाईक मंडळी तयार होत नाहीत. तो वारसा हक्क त्यांना हवाच असतो. खरंच, या कोरोनाने जगाची खरी रीत व सत्य परिस्थिती दाखवून दिली. माणसाला निसर्ग या काय गोष्टी दाखवून राहिलाय व का याचेच माझ्या बुद्धीला आश्चर्य वाटतेय!

-ॲड.बी.एस.मोरे©२०.७.२०२०

बुद्धीला प्रश्न पडले नाहीत तर ती गंजते!

बुद्धीला प्रश्न पडले नाहीत तर ती गंजते!

(१) बुद्धीला प्रश्न पडतात तेंव्हा ती त्या प्रश्नांचा मागोवा घेत त्यांची उत्तरे शोधते व अशी उत्तरे शोधत आयुष्याचे धडे शिकत जाते. आपली ज्ञानेंद्रिये आपल्या मेंदूतील बुद्धीला माहिती पुरवतात तर आपल्याला होणाऱ्या वासना, भावना यांच्या जाणिवा याही आपल्या बुद्धीला माहिती पुरवतात. माहिती हे बुद्धीचे खाद्य असते. हे खाद्य मिळाले नाही तर बुद्धी उपाशी राहून मरेल. हे खाद्य बुद्धीचे कच्चे अन्न असते.  ते खाण्यास म्हणजे ज्ञान या अर्थाने वापरण्यास योग्य होण्यासाठी बुद्धी त्यावर प्रक्रिया करते. प्रश्न सुरू करून बुद्धी त्या प्रक्रियेचे इंजिन सुरू करते. बुद्धीला प्रश्न पडणे हेच बुद्धीच्या जिवंत पणाचे लक्षण असते. बुद्धीला जर प्रश्न पडले नाहीत तर ती गंजते. शालेय शिक्षण हे मूलभूत प्रश्नोत्तरांचे शिक्षण असते तर कॉलेज शिक्षण हे गंभीर प्रश्नोत्तरांचे शिक्षण असते. निसर्ग हीच मोठी शाळा व हेच मोठे कॉलेज आहे. म्हणून औपचारिक शाळा, कॉलेजात न शिकणारी माणसेही निसर्गाच्या शाळा, कॉलेजात सतत अनौपचारिक शिक्षण घेत असतात.

(२) मी कमला मिल या कापड गिरणीच्या खर्च (कॉस्टिंग) खात्यात कारकून म्हणून कामाला लागलो तेंव्हा मी कॉमर्स शाखेचा पदवीधर (बी.कॉम.) होतो. परंतु कापसावर होणारी प्रक्रिया, तो प्रक्रिया खर्च काय असतो याची बिलकुल माहिती नव्हती. म्हणजे बी.कॉम. पदवीतून मिळालेले माझे ज्ञान जुजबी होते. मग हळूहळू कॉस्टिंग खात्याच्या वरिष्ठांची बोलणी खात कापूस खरेदी खर्च, कापसापासून धागा बनविण्याचा खर्च, धाग्यापासून कापसाचे तागे बनविण्याचा खर्च, मग त्या ताग्यांची धुलाई, रंगरंगोटी, डिझाईन वगैरे करण्याचा खर्च, या संपूर्ण प्रक्रियेत घाम गाळणाऱ्या कामगारांचा पगार, मग या सगळ्या खर्चांची गोळाबेरीज करून त्यावर केंद्रीय कर म्हणजे उत्पादन शुल्क (एक्साईज)अधिक केल्यावर येणाऱ्या एकूण कापड खर्चात कापड गिरणी मालकाचा नफा अधिक करायचा व मग कापडाची विक्री किंमत काढायची. या विक्री किंमतीवर मग पुढे कापड दूकानदार विक्री कर लावून ग्राहकाला कापड विकायचे. अशी ती लांबलचक प्रक्रिया होती. तिचे ज्ञान त्या कॉस्टिंग खात्यात कामाचा प्रत्यक्ष अनुभव मिळाल्यावरच मला प्राप्त झाले. बी.कॉम. पदवी नसलेले काही वरिष्ठ लोक त्या खात्यात माझे बॉस होते कारण त्यांना त्या  कामाचे प्रॕक्टिकल ज्ञान होते.

(३) नंतर मी बऱ्याच कंपन्यांत नोकऱ्या केल्या. तिथे विविध प्रकारचे ज्ञान मिळविले. मग कंपनी  सेक्रेटरी (इंटर) पूर्ण करून कंपनी सेक्रेटरीला मदतनीस म्हणून सेक्रेटरीयल प्रॕक्टिसचेही थोडे काम केले. मग पुढे एलएल.बी. करून वकिली करीत जगाचेही भरपूर ज्ञान मिळविले. परंतु माझ्या बुद्धीने मिळविलेले हे ज्ञान खूपच अपुरे आहे. म्हणून तिला सतत प्रश्न पडतात मग ते प्रश्न विज्ञानाचे असोत, धर्माचे असोत, निसर्गाचे असोत, देवाचे असोत, अर्थकारणाचे असोत, राजकारणाचे असोत, कलेचे असोत की क्रिकेट  सारख्या खेळांचे असोत. माझ्या बुद्धीवर या सर्व प्रश्नांचा सतत भडिमार चालू असतो. या सर्व प्रश्नांची उत्तरे शोधण्याचा प्रयत्न माझी बुद्धी सतत करीत असते.

(४) खरं तर, सगळ्यांनाच असे प्रश्न पडले पाहिजेत. तुम्ही ते विचारले पाहिजेत. तुम्हाला तुमच्या प्रश्नांची उत्तरे देणारा एकच गुरू सापडू शकत नाही. कारण निसर्गाच्या सर्व शाखांचे पूर्ण ज्ञान असणारा गुरू या जगात असूच शकत नाही. म्हणून मी कोणालाही गुरू करून घेतला नाही. बाकी आयुष्यात बरेच गुरू भेटले ज्यांनी मला काही गोष्टी शिकवल्या. पण माझा खरा गुरू एकच आणि तो म्हणजे निसर्ग. त्या निसर्गात देव आहे असे मानून मी त्या देवालाच उलट प्रश्न करतो. आता देवाला मी असे उलट प्रश्न केल्यावर काहीजण उगाच भावनिक का होतात हेच मला कळत नाही. आपण ज्याच्या वर प्रेम करतो, ज्याच्या वर विश्वास टाकतो त्यालाच प्रश्न करणार नाही तर मग कोणाला करणार? लहान मुले आईवडिलांनाच प्रथम प्रश्न विचारणार ना! मग मी वयाने कितीही मोठा झालो, जगातील काही जुजबी ज्ञान मिळवले तरी निसर्गापुढे म्हणा किंवा निसर्गातील देवापुढे म्हणा मी लहान मूलच ना!

(५) तुम्हीच निवडून दिलेल्या तुमच्या सत्ताधारी लोकांना उलट प्रश्न केले नाहीत तर ते तुम्हाला गृहीत धरतील, तुमच्या अज्ञानाचा गैरफायदा घेऊन तुमच्या बोडक्यावर बसतील. म्हणून त्यांना प्रश्न विचारले पाहिजेत. कारण आपण त्यांना आपले मायबाप समजतो. त्यांनीही मुले असे प्रश्न का करतात म्हणून रागावू नये. पण काही मुले खोडकर असतात. ती उगीच चेष्टा करायची म्हणून काहीतरी प्रश्न कुत्सितपणे विचारत राहतात. हे असले उद्योग खरेच चुकीचे आहेत. काही माणसे उगाच वाद घालायचा म्हणून केवळ वादासाठी वाद घालतात. हे तर अतिशय निंदनीय आहे.

(६) साधारण साठी ओलांडली की माणसाचा मृत्यूकडे प्रवास सुरू होतो. माझे वय सद्या ६४ चालू आहे. म्हणजे या प्रवासात मी पुढे येऊन पोहोचलोय. पण माझ्या बुद्धीला सतत प्रश्न पडतच राहतात. समाजमाध्यमांवर माझ्या  लेखांतून, छोट्या छोट्या विचार वाक्यांतून मी या प्रश्नांना उघड करतो. माणूस हा मरेपर्यंत शिकतच असतो. पण बरेच प्रश्न शेवटपर्यंत अनुत्तरीत राहतात. म्हणून माणूस हा मरताना ज्ञानाच्या बाबतीत अतृप्त राहूनच मरतो. मानवी बुद्धी ही जिज्ञासू असते म्हणून ती सतत प्रश्न करते. तिला प्रश्न विचारू द्या! तुम्ही जर तिला प्रश्न विचारताना अडवले, रोखले तर ती गंजून जाईल!

-ॲड.बी.एस.मोरे©२०.७.२०२०

लज्जा!

देवाला पण लाज वाटत असेल का?

लज्जेची भावना ही माणसातच आहे. जनावरे न लाजता त्यांची नैसर्गिक क्रियाकर्मे बिनधास्त उरकतात. पण माणूस मात्र काही नैसर्गिक गोष्टी करायलाही लाजतो. हो, पण म्हणून तर तो माणूस आहे ना! नाहीतर जनावरांत व माणसांत काही फरकच राहिला नसता. आता ही लज्जेची भावना देवाने माणसात घातली म्हणावी तर पुन्हा प्रश्न निर्माण होतो की ही लज्जेची भावना देवाने माणसात पूर्णपणे का नाही घातली? ती भावना अर्धवट घातल्यामुळे  काही माणसे निर्लज्जपणे वागतात. कधीकधी ही निर्लज्ज माणसे त्यांच्या निर्लज्जपणाचा कळस करतात. माणसांचा हा निर्लज्जपणा तो देवही खुशालपणे बघत रहातो हे मात्र विचित्र वाटते. मग हा निर्लज्जपणा एका बाजूने म्हणजे नुसत्या माणसाच्या बाजूने नसून तो दुसऱ्या बाजूने म्हणजे देवाच्या बाजूनेही आहे हे उघड होते. देवाला जर अशा गोष्टींची लाज वाटली असती तर त्याने त्यांचा बंदोबस्त केला असता ना! माणूस अर्धा लाजरा, अर्धा निर्लज्ज आहे तर मग माणसाला असा अर्ध्या अक्कलेचा बनवणारा तो देवही तसाच आहे काय? खरंच माणसाला असा अर्धा लाजरा बनवला याची देवाला लाज वाटत असेल काय?

-ॲड.बी.एस.मोरे© १९.७.२०२०