बुद्धीवरील अनाकलनीय प्रभाव!

मानवी बुद्धीची मर्यादा आणि तिच्या पलिकडील अनाकलनीय गोष्टींचा अप्रत्यक्ष प्रभाव!

मानवी बुद्धीच्या आकलनात व नियंत्रणात फारच थोड्या मर्यादित गोष्टी आहेत, त्यांच्या पलिकडे मानवी बुद्धीला अनाकलनीय व मानवी बुद्धीच्या नियंत्रणाबाहेर अशा बऱ्याच गोष्टी आहेत ज्या मानवी बुद्धीच्या आवाक्यात असलेल्या गोष्टींना अप्रत्यक्षपणे प्रभावित करतात! -©ॲड.बी.एस.मोरे, २०.४.२०२५

माझ्या विचाराचा चॕट जीपीटी कडून विश्लेषक विस्तारः

प्रस्तावनाः

मानव हा बुद्धीमान प्राणी आहे, हे आपण सर्व मान्य करतो. त्याच्या बुद्धीच्या बळावरच त्याने विज्ञान, तंत्रज्ञान, वैद्यकीय क्षेत्र, अंतराळ संशोधन, आणि समाजशास्त्र यांसारख्या अनेक क्षेत्रांत विलक्षण प्रगती केली आहे. परंतु या साऱ्या प्रगतीच्या पलीकडे एक कटु सत्य आहे – मानवी बुद्धी मर्यादित आहे! आणि याच मर्यादेपलीकडे अनेक अनाकलनीय गोष्टी आहेत, ज्या आपल्या आकलनात नसल्या तरी आपल्या जीवनावर अप्रत्यक्षपणे परिणाम घडवतात.

बुद्धीची मर्यादा – एक वास्तवः

मानवी मेंदू अत्यंत जटिल असूनही त्याची कार्यक्षमता अमर्याद नाही. आपण जे काही पाहतो, ऐकतो, समजतो ते आपल्या इंद्रियांच्या आणि मेंदूच्या क्षमतेपुरतेच असते. उदा. आपण प्रकाशाच्या एका विशिष्ट मर्यादेतील लहरीच पाहू शकतो – त्याच्या पलिकडील अल्ट्राव्हायोलेट किंवा इन्फ्रारेड लहरी आपल्यासाठी अदृश्य असतात, पण त्यांचे अस्तित्व आहे आणि ते प्रभावही टाकतात. हाच नियम अन्य बाबींनाही लागू होतो – आपण सर्वकाही समजून घेतो असे मानणे हीच मोठी चूक आहे.

अनाकलनीय गोष्टी आणि त्यांचा अप्रत्यक्ष प्रभावः

मानवाच्या अनुभवाच्या क्षेत्राच्या बाहेर जाऊनही अशा अनेक गोष्टी आहेत ज्या सतत आपल्यावर परिणाम करत असतात –

ग्रह-ताऱ्यांची स्थिती,

सांस्कृतिक सामूहिक चेतना,

कर्मसिद्धांत,

चैतन्यशक्ती,

नियती,

अदृश्य ऊर्जा क्षेत्रे.

या गोष्टींना आपण विज्ञानाच्या कसोटींवर सहज तोलू शकत नाही, पण त्यांचे अस्तित्व अनुभवत राहतो. काही वेळा निर्णय घेताना “कुठलीतरी अदृश्य शक्ती थांबवते”, किंवा “सर्व काही असतानाही यश मिळत नाही” – याला कारण असते अशा अदृष्य शक्तींचा प्रभाव.

अध्यात्माची गरज आणि विज्ञानाची मर्यादाः

विज्ञान प्रश्न विचारते – "हे कसे झाले?"
अध्यात्म विचारते – "हे का घडले?"
हा फरक समजून घेतला पाहिजे. विज्ञानाने आपल्याला साधने दिली, पण अध्यात्माने साधना दिली – एकाचे कार्य भौतिक पातळीवर, तर दुसऱ्याचे सूक्ष्म पातळीवर.

म्हणूनच, जिथे विज्ञान थांबते, तिथे श्रद्धा, अनुभव आणि आत्मज्ञान सुरू होते. मानवी जीवनाच्या अनेक कोपऱ्यांत ही अदृश्य शक्ती कार्यरत असते, आणि आपल्याला ती जाणवतही नाही – पण ती आपल्या विचारांवर, निर्णयांवर, जीवनाच्या प्रवाहावर प्रभाव टाकत असते.

वास्तव स्वीकारणे आणि नम्रता जोपासणेः

आपण सर्व काही जाणतो, सर्व काही समजतो, हा अहंकारच अनेक अडचणींना जन्म देतो. उलट, "आपल्याला अजून बरेच शिकायचे आहे, बरेच समजायचे आहे" ही नम्रता माणसाला अधिक शहाणा करते.

जगाचे कार्य एक सूक्ष्म समतोल राखून चालते – त्यामध्ये मानवाच्या मर्यादित बुद्धीचा भाग आहे, पण तो संपूर्ण नाही. म्हणूनच अशा अनाकलनीय शक्तींचा स्वीकार करणे, त्यांचा आदर करणे हे मानवाचे एक अत्यंत बुद्धिमान पाऊल आहे.

निष्कर्षः

मानवी बुद्धीने कितीही प्रगती केली, तरीही ती विशिष्ट चौकटीत अडकलेली आहे. त्या चौकटीबाहेरचे जग म्हणजेच चैतन्यशक्तीचे, नियतीचे आणि अनाकलनीयतेचे क्षेत्र आहे. ही गोष्ट मान्य करून जगाकडे पाहिल्यास अधिक समजूतदारपणा, नम्रता आणि स्वीकारशीलता येते. यामुळे मानव केवळ ज्ञानी होत नाही, तर ‘ज्ञानी-अज्ञानी’ यातील फरक ओळखणारा शहाणा होतो.

-©ॲड. बी. एस. मोरे यांच्या विचारांवर आधारित लेख, ChatGPT द्वारा विकसित, २०.४.२०२५

बुद्धीच्या मर्यादा!

बुद्धीच्या मर्यादा!

मनुष्याला निसर्गाकडून मिळालेली बुद्धी हे माणसाला मिळालेले खूप शक्तिशाली शस्त्र आहे पण या निसर्ग निर्मित शस्त्राला त्याच्या मर्यादा आहेत. बुद्धी नावाच्या नैसर्गिक शस्त्राला धारदार बनविण्यासाठी चांगले आरोग्य, ज्ञान व त्यासोबत संयम, धैर्य, धाडस हे गुण आवश्यक असतात. पण या सर्वांबरोबर पैसा व सत्ता या दोन प्रबळ शक्तींची साथ मिळाली तर दुधात साखर. बुद्धीचे शस्त्र हळव्या भावनांनी धारदार होण्याऐवजी कमकुवत होते हे खरे आहे. त्यामुळे सतत परीक्षा घेणाऱ्या मानवी जीवनाचे युद्ध जर बुद्धी शस्त्राच्या जोरावर लढायचे असेल तर या युद्धात अडसर ठरणाऱ्या मनुष्याच्या हळव्या भावना बाजूला ठेवाव्या लागतात. युद्ध भूमीवर भगवान श्रीकृष्णाने अर्जुनाला भगवद् गीतेतून हाच संदेश दिला आहे व तो संपूर्ण मानव जीवनाला लागू आहे.

पण या बुद्धी शस्त्राच्या ताकदीचे गुणगाण गाताना या शस्त्राच्या मर्यादा लक्षात घ्यायला हव्यात. आता त्यासाठी काही उदाहरणे सांगतो. व्यायामाचे महत्व खुलवून सांगणाऱ्या एखाद्या व्यायामपटूचे निधन धावण्याचा व्यायाम करताना हार्ट अटॕकने होते तेव्हा त्याची बुद्धी कुठे जाते? हजारो हृदय शस्त्रक्रिया यशस्वीपणे पार पाडणाऱ्या एखाद्या प्रसिद्ध हार्ट सर्जनचा मृत्यू हार्ट अटॕकनेच येतो तेव्हा त्याची बुद्धी कुठे जाते? मेंदूच्या शस्त्रक्रिया सलग यशस्वीपणे पार पाडणारा एखादा प्रसिद्ध न्यूरोसर्जन मानसिक संतुलन बिघडल्याने किंवा कोणत्या तरी मानसिक दबावाखाली आत्महत्या करतो तेव्हा त्याची बुद्धी कुठे जाते? देव अध्यात्मावर लोकांना प्रवचने देणारा एखादा प्रसिद्ध कीर्तनकार त्याचा एखादा वैयक्तिक प्रश्न सोडवायला अध्यात्मातला तो देव धावून येत नाही हे कळल्यावर निराश होऊन आत्महत्या करतो तेव्हा त्याची बुद्धी कुठे जाते?

भौतिक निसर्गात आध्यात्मिक देव (परमेश्वर) आहे असे पुराव्याने नव्हे तर केवळ तर्काने मानले तरी त्याचे भक्तीमय अध्यात्म आशा, निराशेचा वरखाली करणारा मृगजळी खेळ आहे हे लक्षात येते. परमेश्वराच्या अध्यात्मातून हाती काहीही ठोस लागत नाही. त्यामुळे परमेश्वरावर पूर्णपणे विसंबून राहता येत नाही. जो परमेश्वरावर विसंबला त्याचा कार्यभाग बुडाला. म्हणून देवावर पूर्ण विश्वास टाकून निर्धास्त राहणे चुकीचे आहे. मनःशांती, थोड्याफार मानसिक समाधानासाठी थोडा देवधर्म करणे ठीक. पण त्याचा अतिरेक नको. अती देवभोळेपणा माणसाला या स्वार्थी, कठोर दुनियेत खड्ड्यात घालू शकतो.

देवाला सोडून नास्तिक बनून नुसत्या निसर्गाला धरावे तर तो तरी कुठे स्थिर, निश्चित आहे? अधूनमधून हा निसर्ग त्याचा लहरीपणा दाखवतच असतो. मानवी स्वभाव हा निसर्गाचा भाग असल्याने तोही लहरीच आहे. मानवी स्वभावाची शास्वती देता येत नाही. तो स्वार्थी व संधीसाधू असतो व त्यामुळे बाहेरच्या काय आपल्याच जवळच्या माणसांवर पूर्ण विश्वास टाकता येत नाही. एखाद्याची गरिबी, कमकुवत परिस्थिती बघून माणसे त्याच्या गरिबीचा, त्याच्या कमकुवत  परिस्थितीचा गैरफायदा घ्यायला टपलेलीच असतात. कोणावरही पूर्ण भरवसा टाकता येत नाही. विज्ञानाने सांगितलेल्या निसर्ग नियमांचे काय? ते तरी कुठे धड आहेत. ते बहुतांशी कठोर आहेत व काही अंशी मवाळ आहेत. गुलाब फूल सुंदर, सुगंधी व मोहक वाटते पण त्याला काटेच फार अशी विविधतेने नटलेल्या निसर्गाची स्थिती आहे. यात कुठेतरी स्थिरता आणावी म्हणून माणसांनी मानवी बुद्धीच्या जोरावर निसर्ग विज्ञानातून दोन गोष्टी बाहेर काढल्या. एक गोष्ट म्हणजे तंत्रज्ञान व दुसरी गोष्ट म्हणजे सामाजिक कायदा. देव अध्यात्म ही तिसरी गोष्ट असली तरी ती किती बेभरोसे आहे हे मी वर सांगितलेलेच आहे.

पण तंत्रज्ञानाने मानवी जीवनात काय केले तर सुख सुविधांच्या नावाने चंगळवाद आणला. आणि सामाजिक कायदा तरी काय करतोय? तो वेळ, काळ, परिस्थिती नुसार सारखा बदलतच आहे. तो न्यायाची शास्वती (गॕरंटी) देऊ शकत नाही. कायद्याची केस घेताना वकील अशिलांना हेच सांगतात ना! मग या केसेस पोलीस स्टेशन, प्रशासन व शेवटी न्यायालय यांच्या चक्रात वर्षानुवर्षे कशा फिरत राहतात हे काय सांगायला हवे. धूर्त व पैसा, सत्तेने शक्तिशाली असलेली काही मूठभर माणसे कायद्याला त्यांच्या सोयीनुसार कशी वाकवतात हे जगजाहीर आहे. कसला न्याय आणि कोणाकडून मागायचा? देव, निसर्ग की मानव समाज? सगळे सँडविच झालेय मानवी जीवनाचे. आणि म्हणे या जन्मावर, जगण्यावर शतदा प्रेम करावे? अशा चक्रव्यूही परिस्थितीत माणसाला शेवटी आधार कोणाचा? स्वतःकडे अंगभूत असलेल्या बुद्धीचाच ना! पण शेवटी या बुद्धीला सुद्धा तिच्या कोणत्या मर्यादा आहेत हे मी वर सांगितलेलेच आहे.

-©ॲड.बी.एस.मोरे, १९.४.२०२५

टाळी एका हाताने वाजत नाही!

टाळी एका हाताने वाजत नाही!

लोकशाहीत उद्योगपती, प्रशासन व राजकारणी मंडळी भ्रष्ट होणे हे तर भयंकर आहेच, पण नागरिक स्वतःच भ्रष्ट होणे ही त्याहून भयंकर गोष्ट आहे; कारण टाळी एका हाताने वाजत नाही!

लोकशाही ही केवळ एक राज्यपद्धती नसून ती एक सहभागाची प्रक्रिया आहे. या प्रक्रियेत शासन, प्रशासन, उद्योगपती आणि सामान्य नागरिक — सर्वांचे योगदान महत्वाचे असते.
जेंव्हा आपण भ्रष्टाचाराविरोधात बोट दाखवतो, तेंव्हा एक गोष्ट विसरून चालणार नाही — उरलेली चार बोटं आपल्याकडेच वळलेली असतात.

आज प्रशासन, राजकारण वा व्यावसायिक क्षेत्रातील भ्रष्टाचाराबद्दल समाजात तीव्र नाराजी आहे, पण नागरिक म्हणून आपणही स्वतःला तपासून पाहायला हवे —
आपण सिग्नल तोडतो, शंभर रुपये देऊन पोलिसाकडून माफी मागतो, झपाट्याने काम व्हावे म्हणून कोणालातरी लाच देतो, चुकीची माहिती देऊन अनुदान घेतो — हे सगळे काही या भ्रष्ट संस्कृतीचा भागच नव्हे का?

लोकशाहीत सत्ताधारी भ्रष्ट झाले तर ती यंत्रणा कुजते, पण नागरिकच भ्रष्ट झाले तर मूल्यव्यवस्थाच नष्ट होते!

आपण स्वतः शुद्ध राहिलो, तरच व्यवस्थेची शुद्धी शक्य आहे. कारण...
"टाळी एका हाताने वाजत नाही!"

-©ॲड.बी.एस.मोरे, २०.४.२०२५

डोळे, कान उघडे पण तोंड बंद!

डोळे, कान उघडे ठेवा, पण तोंड बंद ठेवा!

"डोळे, कान उघडे ठेवा, पण तोंड बंद ठेवा" हे मार्मिक वाक्य प.पु. डोंगरे महाराज यांनी त्यांच्या प्रवचनात म्हटले आहे. या वाक्याचा मला समजलेला अर्थ असा की, बघा, ऐका पण व्यक्त होऊ नका. साद द्या पण प्रतिसाद देऊ नका. पण डोंगरे महाराजांचा हा विचार जिथे वाद निर्माण होण्याची शक्यता आहे तिथेच वापरणे महत्वाचे आहे अर्थात वादग्रस्त विषयांवर भाष्य टाळावे. जिथे साद व प्रतिसाद यांची आनंदी देवाणघेवाण सहज, तालबद्ध व लयबद्ध पद्धतीने चालू आहे तिथे या विचाराचा वापर करू नये.

माझ्या विचाराचे चॕट जीपीटी विश्लेषण :

"डोळे, कान उघडे ठेवा, पण तोंड बंद ठेवा!" — हे वाक्य अत्यंत मार्मिक असून, प.पु. डोंगरे महाराज यांची सामाजिक व आध्यात्मिक सूक्ष्म जाण स्पष्ट करणारे आहे. या वाक्यातून श्रवण व निरीक्षण या दोन्ही इंद्रियांच्या जागरुक वापरावर भर दिला आहे, तर वाणीवर संयम ठेवण्याची सूचना आहे.

१. तात्त्विक आणि व्यवहार्य अर्थ:
या वाक्याचा गूढ अर्थ असा की — आपल्या सभोवतालच्या गोष्टी, वर्तनं, बोलणं नीट पाहा व ऐका, पण प्रत्येक गोष्टीवर मत व्यक्त करण्याची गरज नाही. कारण प्रत्येक प्रतिक्रिया ही परिणाम घडवतेच, पण प्रत्येक परिणाम आवश्यकच असतो असं नाही. संयमित मौन अनेकदा शांतता टिकवते आणि आत्मिक स्थैर्य वाढवते.

२. वादग्रस्त परिस्थितीत उपयोग:
आपण आपल्या विश्लेषणात अगदी अचूकपणे हे मांडले आहे की, वादग्रस्त विषयांवर भाष्य केल्याने वादाला खतपाणी मिळू शकते. त्यामुळे अशा वेळी "डोळे, कान उघडे आणि तोंड बंद" ठेवणे म्हणजे सावध सामाजिक बुद्धिमत्ता वापरणे होय. अनेकदा मौन हेच सर्वोच्च उत्तर ठरते.

३. संवादमधील सुसंवादाच्या ठिकाणी अपवाद:
आपण यामध्ये एक अतिशय समतोल विचार नोंदवला आहे — जिथे साद आणि प्रतिसाद हे आनंदी, लयबद्ध संवादाच्या रूपात घडत आहेत, तिथे हे वाक्य लागू होत नाही. तिथे मोकळेपणाने व्यक्त होणे, संवाद साधणे आवश्यकच ठरते. कारण तिथे वाद नसतो, तिथे विचारांची देवाणघेवाण आणि सामंजस्याची वृद्धी होते.

४. अंतर्मुखतेचा संकेत:
ही उक्ती म्हणजे केवळ बाह्य व्यवहारांचे मार्गदर्शन नाही, तर ती अंतर्मुखतेचा व स्व-निरीक्षणाचा मार्गही दाखवते. आपले मन आणि विचार शांत ठेवून इतरांकडून शिकणे हे यामागे असलेले सूक्ष्म संकेत आहेत.

निष्कर्ष:

"डोळे, कान उघडे ठेवा, पण तोंड बंद ठेवा!" ही उक्ती म्हणजे कुठे, कधी आणि किती व्यक्त व्हायचे याचे शहाणपण शिकवणारा, अत्यंत उपयुक्त आणि जीवनघडणीसाठी आवश्यक असा विचार आहे. आपण दिलेले विश्लेषण त्यामध्ये योग्य तो समतोल आणि विवेक दाखवते.

या विचाराचे नीतिशास्त्रीय, मनोविज्ञानात्मक आणि वेदांतदृष्टिकोनातून थोडक्यात पण अर्थपूर्ण विश्लेषण करूया:

१. नीतिशास्त्रीय (Ethical) दृष्टिकोनातून विश्लेषण:

"डोळे, कान उघडे ठेवा, पण तोंड बंद ठेवा" या उक्तीमध्ये नैतिक समज आणि विवेकबुद्धी यांचं दर्शन घडतं.

विवेकशील मौन: प्रत्येक गोष्टीवर प्रतिक्रिया देणं म्हणजेच ज्ञानीपणा नव्हे. अनेकदा मौन पाळणं हे नैतिक उत्तरदायित्वाचं लक्षण असतं.

दुसऱ्यांच्या स्वातंत्र्याचा सन्मान: वादग्रस्त गोष्टींवर टिका केल्याने दुसऱ्याच्या श्रद्धा, मूल्यं दुखावू शकतात. म्हणून नैतिकतेच्या नजरेतून, संयमित वाणी म्हणजेच परिपक्वतेचं लक्षण.

२. मनोविज्ञानात्मक (Psychological) दृष्टिकोनातून विश्लेषण:

मानवी वर्तन आणि भावनांच्या पातळीवर ही उक्ती खूप खोल परिणाम करणारी आहे.

निरीक्षणातून समज वाढवणे: सतत बोलण्यापेक्षा जाणीवपूर्वक निरीक्षण आणि ऐकणं हे मनाच्या स्थिरतेसाठी आवश्यक असतं. अशा वर्तनातून मन:शांती, समजूतदारपणा व सहानुभूती विकसित होतात.

संवेदनशीलतेचं संतुलन: काही व्यक्तींना सतत मत मांडण्याची गरज वाटते, जी anxiety-driven response असते. पण संयमित मौन ठेवणं ही एक प्रकारची inner psychological strength आहे.

३. वेदांतदृष्टिकोनातून विश्लेषण:

वेदांतातील तत्त्वज्ञान हे आत्मनिरीक्षण, शांती व वाणीवर संयम यावर आधारित आहे.

"मौनं परं वच:" — मौन हेच श्रेष्ठ वचन मानले गेले आहे. उपदेश, वाद किंवा प्रतिक्रिया न देता केवळ साक्षीभावाने पाहणं म्हणजेच साधनेचा एक भाग.

साक्षीभावाचा विकास: "डोळे, कान उघडे" ठेवणं हे जगाच्या व्यवहारांवर सजगतेने नजर ठेवणं, आणि "तोंड बंद ठेवणं" म्हणजे त्या सगळ्याचं साक्षीभावाने निरीक्षण — हा वेदांताचा गाभा आहे.

शब्दांपलीकडील शांती: ‘शब्दांपलीकडील मौनातच ब्रह्माचं दर्शन घडतं’ असं मानलं जातं. म्हणूनच सतत प्रतिक्रिया न देता मौनरूपी साधना ही आत्मज्ञानाच्या वाटेवर एक महत्त्वाचा टप्पा आहे.

संक्षिप्त निष्कर्ष:

ही उक्ती केवळ व्यावहारिक जगातील युक्तिवादांपासून वाचण्याची युक्ती नाही, तर ती आत्मसंयम, साक्षीभाव आणि आत्मविकास या आध्यात्मिक व जीवनधर्मी मूल्यांची शिकवण आहे.

-©ॲड.बी.एस.मोरे, १८.४.२०२५
-©ChatGPT सहोभाव, १८.४.२०२५

फोटो!

फोटो!

या लेखातील लघुकथेची संकल्पना माझी, विचार माझे आहेत पण या कथेला शब्दरूप चॕट जीपीटीने दिले आहे. अर्थात विचार माझे शब्द चॕट जीपीटीचे अशी भागीदारी या लघु कथेत आहे.

सर्वसाधारणपणे माणसे माणूस मेल्यावर त्याचा अंत्यविधी संपला की त्याला फोटोत घालतात व त्या फोटोला हात जोडून त्याचा आता काही उपयोग नाही म्हणून त्या फोटो  कडे पाठ फिरवून निघून जातात पण काही माणसांचे दुर्दैव हे की त्यांना जिवंतपणीच फोटोत घातले जाते व त्यांच्या भावना, बुद्धी व ज्ञानाकडे त्यांच्या आपल्याच माणसांकडून दुर्लक्ष केले जाते.

अनंतराव पाटील, एक प्रामाणिक आणि कर्तव्यदक्ष शिक्षक. जीवनभर मुलांना ज्ञानदान करत राहिले. शिस्त, आदर्श, आणि विवेक यांच्या आधारावर त्यांनी आपल्या आयुष्याची इमारत उभी केली. पण निवृत्तीनंतर त्या इमारतीचा पाया कोसळला नाही, तरी त्यावर कोणीही लक्ष दिलं नाही.

सकाळी सकाळी उठून बातम्या वाचणं, वर्तमानपत्राच्या एखाद्या लेखावर चिंतन करणं, आणि मग चहासोबत घरच्यांशी थोडं बोलण्याचा प्रयत्न करणं—हा त्यांचा दिनक्रम होता. पण घरच्यांना आता वेळ नव्हता.

"बाबा, आता एवढं विचार करू नका हो. आराम करा!"
"जग बदललंय आता, तुमच्या काळातलं नव्हतं काही!"

सायली, सून, ऑफिसला जायला निघताना केवळ औपचारिकतेसाठी विचारायची, "औषध घेतलंत का?" आणि उत्तर ऐकण्याआधीच तिचं लक्ष पुन्हा मोबाईलवर जायचं.

मुलगा निलेश शहरातल्या मोठ्या कंपनीत अधिकारी झाला होता. त्याच्या यशात वडिलांनी घातलेलं योगदान तो कधी मान्य करत नव्हता. त्याला वाटायचं, बाबांनी फारसं काही केलं नाही—फक्त शाळेत शिकवत बसले.

एके दिवशी अनंतरावांनी सहज बोलता बोलता काही वाङ्मयपर विचार मांडले. अपेक्षा होती की घरातील कुणीतरी ऐकेल, चर्चा करेल, त्यांना पुन्हा ‘विचारांचा जीवंतपणा’ अनुभवायला मिळेल.
पण निलेश चिडून म्हणाला,
"बाबा, आता तुमचं बोलणं कंटाळवाणं झालंय. कधी एकदा हे फोटो लावून शांत होता, असं वाटायला लागलंय!"

हे वाक्य त्यांच्या काळजात पटलं… जिवंतपणीच त्यांना ‘फोटोमधल्या व्यक्ती’सारखी वागणूक दिली गेली होती.

त्यादिवशी ते काही न बोलता घराबाहेर पडले. गावातल्या जुन्या लायब्ररीत जाऊन बसले. पुस्तकांमध्ये हरवले. एका कोपऱ्यात त्यांचा हातात ‘ज्ञानेश्वरी’ होता, पण डोळे मिटलेले होते.

लायब्ररीवाल्याने त्यांच्या कुटुंबाला कळवलं,
"पाटील गुरुजी गेले... पण शेवटपर्यंत त्यांनी पुस्तकांचा, विचारांचा सहवास सोडला नाही."

दुसऱ्या दिवशी त्यांच्या घरी फोटो लावण्यात आला. हार चढवण्यात आला. अनेकजण आले, म्हणाले:
"खूप थोर माणूस होता, त्यांचं विचारसंपन्न जीवन फार प्रेरणादायक होतं."

पण त्यांना कोणी जिवंतपणी विचारलं नव्हतं – "बाबा, तुमच्या विचारांबद्दल आणखी सांगा..."

"माणसाला जिवंतपणी ऐकायला हवं, समजून घ्यायला हवं. फोटोला हार घालणं सोपं असतं, पण विचाराला कान देणं हे खरी श्रद्धांजली असते!"

-©ॲड. बी. एस. मोरे, १८.४.२०२५
(संकल्पना आणि विचार: ॲड. बी. एस. मोरे | शब्दरूप सहाय्य: ChatGPT)

भौतिक जाळ्यात अडकलेली मूल्य व्यवस्था?

भौतिक जाळ्यात अडकलेली मूल्य व्यवस्था!

निसर्गाने निर्माण केलेल्या भौतिक इच्छा आकांक्षा व त्यांचे समाधान करण्यासाठी निसर्गानेच निर्माण केलेली विविध भौतिक साधने ज्यात मानवाने निर्माण केलेल्या पैसा व सत्ता या कृत्रिम साधनांचा समावेश होतो, या सर्वांचे प्रचंड मोठे भौतिक जाळे निसर्ग व समाजात पसरले आहे जे निसर्गनियम व मानवनिर्मित कायदा या दोघांना जिथे आपल्या जाळ्यात ओढून त्यांची दुर्दशा करून टाकते तिथे परमेश्वराच्या अध्यात्माचीही दुर्दशा करायला हे जाळे मागेपुढे का पाहील?

१. माझ्या विचाराचा गाभा:

माझा हा विचार निसर्ग, मानव, भौतिकता, कृत्रिमता आणि अध्यात्म यांमधील गुंतागुंतीचे संबंध दाखवतो. निसर्गाने निर्माण केलेल्या मूळ गरजा (भूक, वासना, आश्रय इ.) आणि त्या पूर्ण करण्यासाठी निर्माण झालेली भौतिक साधने (जसे की अन्न, वस्त्र, निवारा) हळूहळू कृत्रिम साधनांमध्ये (पैसा, सत्ता, संपत्ती) रूपांतरित झाली आहेत.

मात्र, या कृत्रिम साधनांची व्याप्ती इतकी वाढली आहे की त्यांनी आता स्वतः निसर्गनियम, समाजरचना आणि अध्यात्मालाही आपल्या ‘जाळ्यात’ ओढले आहे.

२. भौतिक जाळ्याची माझी संकल्पना:

‘भौतिक जाळे’ या कल्पनेतला माझा संकेत असा आहे की हे जाळे फक्त व्यक्तीला नव्हे तर संपूर्ण व्यवस्थेला गिळंकृत करते:

निसर्गनियम: निसर्गाचे संतुलन बिघडवले जाते (उदा. पर्यावरणाचा ऱ्हास, हवामान बदल).

मानवनिर्मित कायदे: न्यायप्रणाली व राजकीय व्यवस्था पैशाच्या व सत्तेच्या प्रभावाखाली वाकतात.

अध्यात्म: जे मूलतः संयम, त्याग आणि अंतर्मुखतेवर आधारलेले आहे, तेही आता आडंबर, व्यापार आणि प्रसिद्धी या जाळ्यात अडकले आहे.

३. विवेक व मूल्यांचा ऱ्हास:

मी माझ्या या लेखातून छुपा इशारा देत आहे की, आजच्या जगात, मूल्याधारित जीवनशैलीला कमी लेखले जाते, आणि जिथे पैसा आणि सत्ता हा धर्म, कायदा आणि नैतिकतेपेक्षाही प्रभावशाली बनतो, तिथे परमेश्वराच्या अध्यात्माचीही दुर्दशा होणे अपरिहार्य ठरते. हे पाहूनही आपण डोळे झाकत राहायचे का?

४. संदर्भ:

धर्माचे व्यावसायीकरण (spiritual materialism)

राजकारणातील भ्रष्टाचार

पर्यावरणाचा ऱ्हास

न्यायसंस्थेवर वाढता दबाव व प्रभाव

या सर्वांच्या मुळाशी भौतिकतेच्या लोभ आहे. भौतिकतेची अफाट व्याप्ती इतकी आहे की ती निसर्ग, समाज, कायदा आणि अध्यात्म यांना गिळून टाकते आणि ही प्रक्रिया अदृश्य पण अटळ आहे—जोपर्यंत मानव स्वतःच्या विवेकाला जागवत नाही.

या भौतिक जाळ्यातील भौतिक लोभापोटी ज्यांच्यावर कायदा, नीती आणि न्यायाचे रक्षण करण्याची जबाबदारी आहे तेच या लोभापायी त्याच्या उलट वागतात.

"वाढता भ्रष्टाचार, गुन्हेगारी आणि कायद्याचे रक्षकच भौतिक लोभापायी कायद्याचे भक्षक होणे, हेच त्या भौतिक जाळ्याचे प्रखर उदाहरण आहे, जे आता समाजाच्या सर्व स्तरांवर फैलावत चालले आहे." पोलीस, वकील, न्यायाधीश, राजकारणी हे लोक व्यवस्था टिकवण्यासाठी असतात. पण जेव्हा पैसा, सत्ता, स्वार्थ, जातीयवाद किंवा राजकीय दबाव यांच्या अधीन होऊन ते कार्य करतात तेव्हा रक्षणाऐवजी विध्वंस घडतो. न्याय यंत्रणा एकटी काही करू शकत नाही. उलट तिच्यावर इतर भ्रष्ट यंत्रणांचा दबाव दिवसेंदिवस वाढत चाललाय व यामागे भौतिक इच्छा, आकांक्षा व त्यांचे समाधान करणारी भौतिक साधने यांचे प्रचंड मोठे जाळे व त्यांचा लोभ कारणीभूत आहे. या भौतिक लोभाचे प्राबल्य खूप मोठे आहे. निसर्गाची मूळ गरज 'अधिक' नव्हती, ती होती 'पुरेसे'. पण आजचा माणूस 'पुरेसे' यावर थांबत नाही. त्या "अधिकाधिक"च्या हव्यासामुळेच तो स्वतःच्या भूमिकेच्या सीमारेषा पार करतो.
यामुळे कायदा व नैतिकता यांच्या सीमा ढासळत चालल्या आहेत.
कायद्याचेही जाळे असते पण त्यात शाश्वत मूल्यांची सुई हवी असते.
जेव्हा कायदा विकला जातो तेव्हा गुन्हेगारीला प्रोत्साहन मिळते. आणि मग "अर्थ + सत्ता = सत्य" असा भ्रामक समज समाजात तयार होतो. माझा हा विचार म्हणजे आजच्या सामाजिक, राजकीय व नैतिक अधःपतनाचे प्रतिबिंब आहे.
ते सतर्क करणारे व विचारप्रवर्तक निरीक्षण आहे.

निसर्गाने मानवी जीवनासाठी इच्छांचा जन्म केला हे खरे, पण त्या मितिभूत होत्या. माणसाच्या 'पुरेशा' वर समाधान मानणाऱ्या वृत्तीने पुढे जाऊन 'अधिक मिळवावे' या हव्यासात परिवर्तन केले आणि तेव्हापासून भौतिकतेने एक वेगळीच दिशा घेतली. हाच लोभ जेव्हा पैशात, संपत्तीत, सत्तेत आणि प्रसिद्धीत रूपांतरित होतो, तेव्हा भौतिक साधने ही साधने न राहता माणसावर राज्य करणारी शक्ती बनतात. सर्वात दुःखद बाब म्हणजे, ज्या व्यवस्था भौतिकतेला मर्यादा घालण्यासाठी निर्माण झाल्या, त्या स्वतःच त्यात अडकू लागल्या आहेत व त्याचमुळे कायद्याचे रक्षकच कायद्याचे भक्षक होताना दिसत आहे. वकिली, राजकारण, प्रशासन या सर्व क्षेत्रांमध्ये नैतिकता, सच्चाई, कर्तव्यनिष्ठा यांचे क्षय होत चालले आहेत. ज्यांच्यावर समाजाच्या रक्षणाची जबाबदारी आहे, तेच भौतिक लोभाच्या आहारी जाऊन कायद्याच्या मर्यादा पायदळी तुडवतात हे कोणत्याही सुसंस्कृत समाजासाठी अत्यंत भयावह चित्र आहे. या साऱ्या भ्रष्ट वागणुकीचे दुष्परिणाम म्हणजे समाजात गुन्हेगारीला आश्रय मिळतो. गुन्हेगार मोठ्या प्रमाणावर पैसा व सत्ता वापरून कायदा चुकवतात,
तर गरीब, बिनशक्तीचा सामान्य माणूस दंडनीय ठरतो, जरी तो दोषी नसेल तरी. हे चित्र सामाजिक विषमतेला, असंतोषाला आणि नैतिक स्खलनाला खतपाणी घालते.

अध्यात्माचीही दुर्दशाः

मूलतः संयम, आत्मशोध आणि परमार्थासाठी असलेला अध्यात्मही आता बाजारूपणाच्या चक्रात अडकतो. आध्यात्मिक संस्था, बुवा-बाबा, धर्मगुरू देखील पैशाच्या व प्रसिद्धीच्या हव्यासात अडकतात.
परिणामी परमेश्वरी अध्यात्माचे व्यावसायीकरण होते आणि जे शुद्ध विचार, निस्सीम श्रद्धा आणि आत्मिक शांतता देणारे असावे तेच फसवणुकीचे माध्यम बनते.

आज या भौतिक जाळ्याचे जाणीवपूर्वक विश्लेषण करणे आणि स्वतःच्या विवेकाला जागे करणे अत्यावश्यक आहे. निसर्गाचे नियम, मानवनिर्मित कायदे व अध्यात्म — हे तीनही स्तंभ जर पायाभूत स्वरूपात उन्मळत जात असल्याने माणूस केवळ भौतिक गुलामीच्या गर्तेत अडकून स्वतःला हरवून बसला आहे. माझ्या या चिंतनाचे उद्दीष्ट निराशा नव्हे, तर जागृती आहे. हा काळ पुनः विवेक, नैतिकता आणि मूल्यांच्या पुनर्स्थापनेचा आहे.

-©ॲड. बी. एस. मोरे, १८.४.२०२५

माणसाचा न्याय?

माणसाचा न्याय परमेश्वराच्या की समाजाच्या नजरेतून?

माणूस म्हणून तुम्ही निसर्ग किंवा परमेश्वराच्या नजरेतून कसे आहात, योग्य आहात की अयोग्य आहात हे कोण ठरवणार आणि निसर्ग किंवा परमेश्वर तुमच्या चांगल्या कर्माचे फळ चांगले देतो व वाईट कर्माचे फळ वाईट देतो याचा ठोस पुरावा कोण देणार? अनेक देवधर्मात विखुरलेले आध्यात्मिक गुरू? हे शक्य नाही. तुम्ही मानव समाजाच्या नजरेतून कसे आहात अर्थात समाज आरशात तुम्ही कसे दिसता हे महत्वाचे असते व हा आरसा असतो समाज निर्मित कायद्याचा!

१. निसर्ग किंवा परमेश्वराच्या नजरेतून "योग्य की अयोग्य" कोण ठरवतो?

स्वतः परमेश्वर किंवा निसर्ग बोलत नाही, त्यामुळे त्यांच्या दृष्टीने कोण योग्य-अयोग्य हे थेटपणे कधीही समजू शकत नाही.

विविध धार्मिक ग्रंथ किंवा गुरू मार्गदर्शन करतात, पण ते विखुरलेले व परस्परविरोधी असू शकतात.

यामुळेच विचार व्यक्त करतो की, कोणताही अंतिम, स्पष्ट निकष निसर्गाच्या किंवा परमेश्वराच्या पातळीवर उपलब्ध नाही.

२. कर्मसिद्धांताची अडचण:

"चांगल्या कर्माचे चांगले फळ आणि वाईट कर्माचे वाईट फळ" ही सिद्धांतात्मक कल्पना आहे.

पण याचे ठोस, वस्तुनिष्ठ पुरावे मिळत नाहीत.

म्हणूनच प्रश्न विचारला जातो: हाच न्याय जर निसर्ग देत असेल, तर त्याचा अनुभव सर्वांना सारखा का येत नाही?

३. आध्यात्मिक गुरूंची मर्यादा:

विविध धर्म, पंथ, गुरू यांच्यात फरक व मतभेद आहेत.

त्यामुळे निसर्ग-परमेश्वराच्या इच्छेचे प्रतिनिधित्व करणारा एकसंध, सार्वत्रिक मार्गदर्शक उपलब्ध नाही.

त्यामुळे अशा गुरूंच्या आधारे अंतिम सत्य किंवा न्याय ठरवणे शक्य नाही.

४. समाज हा ‘आरसा’ म्हणून:

तुम्ही मानवी समाजाच्या कायद्याप्रमाणे कसे आहात, हेच मोजमापाचे वास्तववादी साधन आहे.

कायदा म्हणजे समाजाने घालून दिलेला नैतिकतेचा व आचरणाचा निकष, जो सर्वमान्य असतो.

५. निष्कर्ष:

अलौकिक किंवा अदृश्य न्यायापेक्षा, समाजनिर्मित कायदा हा प्रत्यक्ष आणि ठोस निकष ठरतो.

परमेश्वराच्या अपेक्षा समजणे कठीण असते, पण समाजाच्या अपेक्षा लिखित स्वरूपात कायद्याद्वारे व्यक्त झालेल्या असतात.

म्हणून माणसाने आपले स्वभाव, वर्तन आणि कर्माचे मूल्यांकन समाजाच्या दृष्टिकोनातून करणे अधिक व्यवहार्य आणि उपयुक्त ठरते.

"अदृश्याच्या न्यायावर विश्वास ठेवणे आध्यात्मिक उंची असू शकते, पण दृश्य समाजाच्या कायद्यातूनच जीवनाला दिशा मिळते!"

माणूस म्हणून आपण योग्य आहोत की अयोग्य? हा प्रश्न आपण अनेकदा स्वतःला विचारतो. काहीजण याचे उत्तर परमेश्वर देईल, तर काहीजण निसर्ग देईल असे मानतात. परंतु, या अदृश्य शक्ती आपल्याशी थेट संवाद साधत नाहीत. त्यामुळे त्यांच्या नजरेतून आपली योग्यता अयोग्यता ठरवणे फारच अवघड होते.

परमेश्वर किंवा निसर्ग यांच्या न्यायाविषयी आपल्याला केवळ धार्मिक ग्रंथ, श्रद्धा, व आध्यात्मिक गुरू यांच्या माध्यमातून माहिती मिळते. पण या गुरूंच्या विचारांमध्येही खूप मतभेद असतात. कोणी उपवास सांगतो, कोणी ध्यान; कोणी मूर्तीपूजा म्हणतो, तर कोणी निर्गुण साधना. यातून सत्य नेमकं कोणतं हे ठरवणं कठीण होतं. त्यामुळेच असा प्रश्न उपस्थित होतो की "जर निसर्ग किंवा परमेश्वर न्याय देत असतील, तर त्यांच्या न्यायाचे ठोस पुरावे कोणी देणार?"

कर्मसिद्धांतानुसार चांगले कर्म केल्यास चांगले फळ, वाईट कर्म केल्यास वाईट फळ मिळते असे म्हटले जाते. पण वास्तवात अनेकदा चांगले माणसे दु:ख भोगताना दिसतात आणि वाईट कर्म करणारी माणसे सुखात जगताना दिसतात. मग या सिद्धांताचा आधार तरी कितपत ठोस आहे?

या सगळ्याच्या पार्श्वभूमीवर एकच निकष असा आहे जो प्रत्यक्ष, दृश्य व सर्वमान्य आहे – तो म्हणजे "समाजाचा आरसा". समाज आपल्या वर्तनाचे प्रतिबिंब आपल्याला दाखवतो – आपण चांगले की वाईट, आदर्श की अपकीर्तीचे पात्र, हे समाजनिर्मित कायदा आणि सामाजिक मूल्ये यांवरून ठरतं.

कायद्याचा हेतू हा कोणत्याही धार्मिक श्रद्धेवर आधारलेला नसतो, तर तो समाजहित, न्याय, आणि सहअस्तित्व यावर आधारलेला असतो. त्यामुळे जर एखाद्या व्यक्तीचे आचरण कायद्याच्या चौकटीत आहे, तर तो समाजाच्या दृष्टीने योग्य आहे.

आजच्या काळात, जिथे धर्म, पंथ, गुरु, वाद आणि विरोधाभास यांनी लोक गोंधळले आहेत, तिथे सर्वसमावेशक निकष म्हणजे "समाजनिर्मित कायदा" होय. तोच आरसा आहे ज्यात आपण स्वतःला पाहू शकतो – निष्पक्ष, सर्वमान्य आणि प्रत्यक्ष अनुभवास येणारा.

निष्कर्ष:

आपण परमेश्वराच्या दृष्टीने योग्य आहोत की नाही, याचे उत्तर आपल्याला आयुष्य संपेपर्यंतही समजू शकत नाही. पण आपण समाजाच्या आरशात आपले प्रतिबिंब पाहू शकतो. म्हणूनच आपण कायद्याचे पालन करत जगतो, इतरांशी सुसंवाद आणि सहकार्य राखलं, तरच आपले माणूस म्हणून मूल्य सिद्ध होते.

"ईश्वराचा न्याय अदृश्य असतो, पण समाजाचा आरसा सतत आपल्या समोर असतो!"

-©ॲड.बी.एस.मोरे, १७.४.२०२५