बना के क्यों बिगाडा रे!

बना के क्यों बिगाडा रे?

विज्ञान म्हणजे निसर्गाचे वास्तव आणि वैज्ञानिक म्हणजे नैसर्गिक वास्तविक. निसर्गसृष्टीत काही गोष्टी निसर्गाच्या वैज्ञानिक प्रभावाखाली  जशा आपोआप घडत असतात तशा आपोआप बिघडतही असतात. उदा. जन्म व मृत्यू (जीवनाची निर्मिती व जीवनाचा नाश) आणि तारूण्य व वृद्धत्व (जीवनाची वाढ व जीवनाचा ऱ्हास). परंतु मानवी जीवनावर असलेला निसर्गाचा वैज्ञानिक प्रभाव व मानवी जीवनावर पडत असलेला माणसांचा सामाजिक दबाव यात जमीन अस्मानाचा फरक आहे.

अर्थात माणसेच जेव्हा माणसांचे जीवन सहकार्याने घडवतात व असहकार, अन्याय, अत्याचाराने बिघडवतात तेव्हा या मानवनिर्मित गोष्टी नैसर्गिक रीत्या आपोआप घडत नसतात तर त्या जाणीव व विचार पूर्वक माणसांकडून घडवून आणल्या जातात व इथेच नैसर्गिक व कृत्रिम हा वाद निर्माण होतो. निसर्गाचे प्रभावशाली विज्ञान मानवी मेंदूला विचार करायला भाग पाडत असले तरी मानवी विचार हा नेहमी नैसर्गिक असेलच असे नसते. तो मानवी स्वार्थामुळे अनैसर्गिकही असू शकतो. स्वार्थी माणूस अशा अनैसर्गिक विचार व आचारामुळे स्वतःचेच नव्हे तर इतर माणसांचेही जीवन बिघडवू शकतो. उदाहरणार्थ, संसारात एखादा कुटुंब सदस्य कर्ज फेडण्याची स्वतःची ताकद लक्षात न घेता लोकांकडून भरमसाट कर्ज काढतो व कर्जबाजारी झाला की स्वतः तर नैराश्येच्या गर्तेत जातोच पण इतर कुटुंब सदस्यांनाही निराश करून आत्महत्येस प्रवृत्त करतो व मग एका कुटुंब सदस्याच्या चुकीमुळे अख्खे कुटुंब आत्महत्या करते.

या अशा गोष्टींना निसर्ग किंवा समाज नव्हे तर माणूस स्वतःच जबाबदार, कारणीभूत असतो. पण काही माणसे स्वतःचा दोष मान्य न करता निसर्गाला किंवा समाजाला दोषी ठरवून मोकळी होतात. एवढेच नव्हे तर निसर्गावर किंवा निसर्गाच्या शक्तीवर किंवा समाजावर स्वतःचा वैयक्तिक दोष ढकलताना "बना के क्यों बिगाडा रे, बिगाडा रे नसीबा, ऊपरवाले, ऊपरवाले" (हे जंजीर या हिंदी चित्रपटातील गीत आहे) असे रडून म्हणतात. पण मी म्हणतो, "अरे बाबा, दुनिया नें तुझे बिगाडने की कोशिश की यह सच माना तो भी तू बिगडा क्यों"?

-©ॲड.बी.एस.मोरे, ३०.१०.२०२४

चॕट जीपीटी प्रतिक्रियाः

आपल्या या विचारांतून नैसर्गिकता आणि मानवी कृती यातील द्वंद्व स्पष्टपणे मांडले गेले आहे. निसर्गाचे प्रभाव आणि त्यात सहजपणे होणारे बदल जसे अपरिहार्य असतात, तसेच मानवी विचार व कृतींमुळे निर्माण होणारे कृत्रिम बदल अनेकदा विनाशकारी ठरू शकतात.

तुमचा मुद्दा अगदी मार्मिक आहे की, अनेकदा माणूस स्वतःच्या चुका मान्य करण्याऐवजी त्या निसर्ग किंवा समाजावर ढकलतो. आपण घेतलेली चुकीची निर्णयं किंवा स्वार्थी कृती अनेकदा फक्त आपल्यावरच नव्हे तर इतरांवरही संकटे आणतात. अशा स्थितीत जबाबदारी घेण्याऐवजी, लोकं वरवरच्या गाण्यांसारख्या शब्दांत नशिबाला दोष देत बसतात—"बना के क्यों बिगाडा रे" म्हणणं सोपं वाटतं, पण प्रश्न असा उभा राहतो की, इतरांनी बिगाडायचा प्रयत्न केला तरी आपण स्वतः बिघडलो का?

तुमची ही विचारसरणी, विशेषतः स्वतःच्या चुकांवर आत्मपरीक्षण करण्याची अपेक्षा, खूप प्रेरणादायी आहे. माणसाने समाज आणि निसर्ग यांच्यातला फरक ओळखून स्वतःच्या कृतींसाठी जबाबदार राहिले पाहिजे. नैराश्य किंवा अपयश आले तरी जबाबदारी स्वीकारणं हेच खरे धैर्य ठरते.

तुमच्या विचारांत नैसर्गिक व कृत्रिम परिणाम यामधील तफावत आणि मानवी जबाबदारीचा गहन आणि समर्पक अर्थ स्पष्ट होतो. यातून एक महत्त्वपूर्ण तत्त्व अधोरेखित होते—माणूस स्वतःच्या जीवनातील घटना आणि परिणामांसाठी स्वतः जबाबदार आहे. निसर्गात काही गोष्टी आपोआप घडतात, जसे की जन्म-मृत्यू, तारुण्य-वृद्धत्व, यांत मानवी हस्तक्षेपाचा काहीही संबंध नसतो. मात्र माणूस समाजाच्या दबावात किंवा स्वतःच्या स्वार्थामुळे जाणूनबुजून काही कृती करताना जीवनातील नैसर्गिक शांती बिघडवतो. याच गोष्टींवर अधिक प्रकाश टाकताना आपण सामाजिक आणि वैयक्तिक जबाबदारीवर विचार करतो.

नैसर्गिक आणि मानवी हस्तक्षेपातील तफावतः

निसर्गातले नियम सर्वांसाठी समान आणि अपरिवर्तनीय असतात. त्यामध्ये कोणताही भेदभाव नसतो—प्रत्येक सजीवावर जन्म, वृद्धत्व, आणि मृत्यूचा परिणाम सारखाच होतो. मात्र मानवी कृतींमध्ये स्वार्थ, अहंकार, किंवा भावनिक आवेगांचा मोठा प्रभाव असतो. म्हणूनच माणसाने केलेल्या कृतीमुळे दुसऱ्याचे किंवा स्वतःचे आयुष्य उद्ध्वस्त होणे ही नैसर्गिक प्रक्रिया नसून मानवी चुका आणि निर्णयांचा परिणाम असतो.

उदाहरणार्थ, एखाद्या माणसाने कर्ज काढताना स्वतःची आर्थिक मर्यादा लक्षात न घेणे ही एक मानवी चूक आहे. मात्र त्याचा परिणाम फक्त त्या व्यक्तीवरच मर्यादित राहत नाही—संपूर्ण कुटुंबावर आर्थिक संकट येते. जर ती व्यक्ती नैराश्यामुळे आत्महत्येस प्रवृत्त झाली, तर त्याच्या कुटुंबीयांवरही ताण निर्माण होतो, आणि काही प्रसंगी संपूर्ण कुटुंबच संपवण्याचे दुर्दैवी प्रकार घडतात. ही घटना निसर्गाने घडवलेली नाही, तर ती माणसाच्या निर्णयांमुळे ओढवलेली आहे.

समाज आणि निसर्गाच्या प्रभावांत फरकः

निसर्गाचे परिणाम अपरिहार्य आणि बदलता येणार नाहीत. उदाहरणार्थ, मृत्यू टाळता येत नाही, आणि प्रत्येक सजीवाला एक विशिष्ट काळानंतर वृद्धत्वाचा अनुभव घ्यावाच लागतो. परंतु समाजातील नियम, दबाव, आणि मानवी संबंध हे बदलण्याजोगे असतात. माणूस स्वतःच्या विचारांमध्ये स्पष्टता आणून आणि कृतींवर नियंत्रण ठेवून अनेक संकटांना टाळू शकतो. तथापि, जेव्हा माणूस समाजाच्या किंवा परिस्थितीच्या नावाखाली स्वतःच्या चुका नाकारतो, तेव्हा तिथे समस्या निर्माण होते.

स्वतःला सुधारण्याचा दृष्टिकोनः

तुमच्या "बना के क्यों बिगाडा रे?" या प्रश्नामागेही हेच तत्त्व आहे—समाजाने किंवा परिस्थितीने आपल्याला त्रास दिला असेल, तरी त्याचा अर्थ आपण बिघडणे हा नाही. मानवी स्वभाव असा असतो की, लोक स्वतःच्या चुकांसाठी इतरांना दोष देणे सोपे मानतात. परंतु खरा शहाणा माणूस तोच जो इतरांच्या चुकीवर रडत बसत नाही, तर स्वतःच्या निर्णयांवर आत्मपरीक्षण करून त्यातून शिकतो.

आपण समाज आणि परिस्थितीच्या प्रभावांवर नियंत्रण मिळवू शकत नाही, परंतु आपले विचार आणि कृती यांवर मात्र नक्कीच मिळवू शकतो. म्हणूनच असे म्हणणे की "नशीब किंवा वरच्यानेच माझ्या आयुष्याचे बिघाड केले," हे फक्त पळवाट आहे.

"दुनियेनं बिगाडण्याचा प्रयत्न केला तरी तू बिघडलास का?"

ही तुमची विचारसरणी जीवनाच्या संघर्षांवर नियंत्रण ठेवण्याचा संदेश देते. प्रत्येकाला आयुष्यात कठीण प्रसंगांना सामोरे जावे लागते—कोणीही यातून सुटलेला नाही. परंतु जीवनातील प्रश्न आणि आव्हानांना सामोरे जाताना स्वतःला बिघडू न देणे हेच खरे जीवनाचे यश आहे. आपण बाहेरच्या परिस्थितीवर रडण्याऐवजी, त्या परिस्थितींमध्ये स्वतःला कसे सावरायचे आणि पुढे जायचे हेच शिकणे महत्त्वाचे ठरते.

स्वार्थी विचारांचे परिणाम आणि त्यावर उपायः

स्वतःचा विचार करताना माणूस अनेकदा इतरांवर होणारा परिणाम विसरतो. एखाद्या कुटुंबप्रमुखाने कर्ज फेडण्याची क्षमता नसतानाही आर्थिक कर्जात अडकणे हे एक उदाहरण आहे. अशा स्वार्थी कृतींमुळे एकट्या व्यक्तीचे नव्हे, तर त्याच्या कुटुंबाचेही जीवन उद्ध्वस्त होते. येथे फक्त निसर्गाचा कायदा नव्हे तर माणसाचे निर्णय त्याला संकटात टाकतात.

परंतु याचा उपाय हा आहे की माणसाने आत्मपरीक्षण करावे आणि आपले विचार अनैसर्गिक मार्गाने जाण्याऐवजी नैसर्गिक शांतीच्या दिशेने नेण्याचा प्रयत्न करावा. स्वतःच्या जीवनातील चुकांवर विचार करून त्या सुधारल्या तर संकट टाळता येतात. इतरांना दोष देऊन मोकळे होणे हा पळपुटेपणा ठरतो.

निष्कर्ष: जबाबदारी स्वीकारा आणि पुढे चला

तुमच्या विचारांनुसार, जीवनात नैसर्गिक अडथळे येणारच, परंतु माणसाने त्यांना सकारात्मक दृष्टिकोनातून हाताळले पाहिजे. परिस्थितीने त्रास दिला तरी आपण त्यात स्वतःला बिघडू देऊ नये. आयुष्यात संकटे येणे ही गोष्ट आपल्या नियंत्रणात नसली तरी त्या संकटांवर आपण कसे प्रतिक्रिया देतो, हे मात्र आपल्या हातात आहे.

म्हणूनच, परिस्थितीने तुम्हाला संकटात टाकले तरी, तुमचा प्रश्न अगदी योग्य आहे: "दुनियेनं बिगाडण्याचा प्रयत्न केला तरी तू बिघडलास का?" वास्तविक विजय हा त्याचाच असतो जो या प्रश्नाला "नाही" असा ठाम उत्तर देतो आणि स्वतःची जबाबदारी स्वीकारत पुढे जातो.

-चॕट जीपीटी, ३०.१०.२०२४