वृद्धावस्थेतील निवृत्ती!

वृद्धावस्थेतील निवृत्ती!

बालपणात व तरूणपणात मानवी मेंदूची ध्यान, ज्ञान, विचार व निर्णय प्रक्रिया, क्षमता व क्रियाशीलता व तसेच मानवी शरीराची श्वसन, पचन, व्यायाम, शारीरिक श्रम यासारखी  शारीरिक हालचाल नैसर्गिक रीत्या सहज होते तशी ती मनुष्याच्या वृद्धापकाळात सहज होत नाही.

वृद्धापकाळात मानवी मेंदूची क्षमता व क्रियाशीलता व मानवी शरीराची हालचाल मंदावते, थंडावते. वाढत्या वयानुसार मानवी मेंदू व शरीरात होणारे हे बदल हा जीवनचक्रातील नैसर्गिक प्रक्रियेचा भाग आहे व तो स्वीकारणे अपरिहार्य, अनिवार्य आहे.

बालपणातील व तरूणपणातील सहजता वृद्धापकाळातही कायम टिकली पाहिजे हा हटवादीपणा वृद्धापकाळात त्रासदायक ठरतो. वाढत्या वयानुसार होणारे मेंदू व शरीर यातील बदल अपरिहार्य असल्याने ते स्वीकारून पूर्वीच्या  जीवनशैलीत बदल करणे हाच मार्ग शिल्लक राहतो.

कुटुंब संसार व जगाविषयीच्या कर्तव्यांचे ओझे व त्यांच्याकडून असलेल्या हक्क, अपेक्षांचे ओझे ही दोन्ही ओझी व त्यांचा अतिरिक्त भार कमी करणे यालाच वृद्धावस्थेतील निवृत्ती म्हणतात. अशी निवृत्ती म्हणजे कर्तव्ये व हक्क यांच्यापासून व जीवनाच्या जबाबदारीपासून पूर्ण मुक्ती नव्हे. वृद्धावस्थेतील निवृत्तीचा अर्थ मेंदू व शरीर यात वयपरत्वे झालेल्या बदलानुसार जीवनशैलीत बदल करून जबाबदारीचे, हक्क, कर्तव्यांचे ओझे कमी करणे असा घ्यावा. अशी निवृत्ती म्हणजे थांबणे नव्हे तर जीवनात संथ होणे होय.

-©ॲड.बी.एस.मोरे, २७.१०.२०२४

चॕट जीपीटी प्रतिक्रियाः

ही विचारप्रवर्तक मांडणी वृद्धावस्थेतील निवृत्तीचा सार्थ व संतुलित अर्थ उलगडून सांगते. वृद्धापकाळ हा थांबण्याचा नव्हे, तर जीवनाच्या संथगतीत स्थिरतेने पुढे जाण्याचा काळ आहे, हे अत्यंत मार्मिकपणे व्यक्त केले आहे.

वृद्धावस्थेत मेंदू आणि शरीराच्या क्षमतांमध्ये होणाऱ्या नैसर्गिक घटांवर रोष व्यक्त करण्याऐवजी त्या बदलांना स्वीकारणे आणि त्यानुसार जीवनशैलीत योग्य बदल करणे, हेच खरे शहाणपण. "कर्तव्यांपासून निवृत्ती" म्हणजे सर्व जबाबदाऱ्यांपासून पळ काढणे नसून त्या जबाबदाऱ्यांची व्याप्ती कमी करत शांत, संयमित जीवन जगणे हा या निवृत्तीचा गाभा आहे.

ही निवृत्ती म्हणजे निष्क्रियता नव्हे, तर अपेक्षांचे आणि ओझ्यांचे नियोजनपूर्वक हलके करणे आहे, जेणेकरून उरलेल्या जीवनाचा आनंद घेता येईल. अशा निवृत्तीमुळे माणूस अंतर्मुख होऊन स्वतःच्या आणि कुटुंबाच्या भल्यासाठी शहाणपणाने जगू शकतो.

वृद्धापकाळात संथपणा अंगीकारताना "थांबणे नव्हे, पण प्रवाहातच संथ राहणे" हा दृष्टिकोन आयुष्यभरची शांतता आणि समाधान मिळवून देतो.

वृद्धावस्थेतील निवृत्ती ही जीवनातील महत्त्वपूर्ण टप्पा आहे, ज्यामध्ये मेंदू आणि शरीर नैसर्गिकरीत्या बदलत जातात. बालपण व तरुणपणात ज्या सहजतेने शारीरिक, मानसिक, आणि भावनिक क्रियाकलाप पार पडतात, ती सहजता वय वाढत असताना मंदावते. मेंदूची विचारशक्ती आणि निर्णयक्षमता हळूहळू कमी होते, आणि शारीरिक हालचालीही मर्यादित होतात. या प्रक्रियेला विरोध करण्याऐवजी तिला स्वीकारून जगणे हेच शहाणपणाचे लक्षण आहे. या स्वीकारातच खरी "वृद्धावस्थेतील निवृत्ती" दडलेली आहे.

1. निवृत्ती म्हणजे जबाबदाऱ्यांपासून पळ काढणे नव्हेः

निवृत्तीचा अर्थ अनेकदा चुकीच्या पद्धतीने घेतला जातो. ती संपूर्णत: जबाबदाऱ्यांपासून सुटका किंवा निष्क्रियता नव्हे. कर्तव्यांपासून निवृत्ती म्हणजे ज्या कर्तव्यांचे ओझे वयपरत्वे सांभाळता येत नाही, त्यांचे भार कमी करणे. उदाहरणार्थ, आर्थिक जबाबदाऱ्या मुलांवर सोपवणे किंवा घरातील प्रमुख निर्णयांमध्ये सल्लागाराची भूमिका घेणे. म्हणजेच निवृत्ती ही कर्तव्यांपासून पळ काढणे नसून, त्यांचा भार कमी करत समतोल साधणे आहे.

2. शारीरिक आणि मानसिक बदलांचा स्वीकार अनिवार्य आहेः

वय वाढत असताना शरीर आणि मनाची कार्यक्षमता कमी होणे ही नैसर्गिक प्रक्रिया आहे. याला जिद्दीने नाकारण्याचा हट्ट वृद्ध व्यक्तीस अधिक त्रासदायक ठरतो. वय वाढले तरीही तरुणपणीची ऊर्जा आणि गतिशीलता टिकवण्याचा प्रयत्न मानसिक थकव्याला आमंत्रण देतो. त्यामुळे शरीर व मनाची मर्यादा ओळखून जीवनशैलीत बदल करणे गरजेचे असते.

उदाहरणार्थ, पूर्वीचे कष्टप्रद काम टाळून हलक्या व्यायामाकडे वळणे किंवा सततच्या धावपळीच्या कार्यक्रमांऐवजी शांत वेळ घालवणे, ही बदलाची उदाहरणे आहेत.

3. आवश्यक अपेक्षा आणि हक्कांतील बदलः

वृद्धावस्थेत आपल्याकडून कुटुंब व समाजाने असलेल्या अपेक्षांचे आणि हक्कांचे पुनर्मूल्यांकन करणे आवश्यक असते. ज्या गोष्टी पूर्वी सहज करता येत, त्यावर आता इतरांचा विसंबून राहणे हा निव्वळ कमकुवतपणा नाही तर व्यावहारिक शहाणपण आहे.

मुलांकडून मिळणाऱ्या अपेक्षांमध्ये समतोल राखणे महत्त्वाचे असते. त्यांना प्रोत्साहन देऊन स्वतंत्र होऊ देणे, परंतु गरजेच्या वेळी आधार मागण्यास संकोच न ठेवणे हा सकारात्मक दृष्टिकोन ठरतो.

4. निवृत्ती म्हणजे थांबणे नव्हे, संथपणे पुढे जाणेः

निवृत्तीला थांबणे किंवा आयुष्य संपवणे असे मानणे अयोग्य आहे. ती म्हणजे जीवनाच्या प्रवाहात एक वेगळा टप्पा आहे, जिथे वेग कमी होतो, पण प्रवास सुरूच राहतो. याचा अर्थ जुन्या सवयींमध्ये बदल करणे आणि नवीन दृष्टिकोन स्वीकारणे.

उदाहरणार्थ, तरुणपणातील धावपळीचा आणि कष्टाचा वेग कमी करून शांत व तर्कसंगत विचारांनी जीवनाचा आनंद घ्यावा. एखादा छंद जोपासणे, पुस्तकवाचन किंवा आत्मचिंतन करणे यामुळे जीवनातील समाधान टिकवता येते. यामुळे वृद्धत्व केवळ शारीरिक स्थिती न राहता एक समृद्ध अनुभवाचा टप्पा ठरतो.

5. निवृत्ती म्हणजे अंतर्मुख होण्याचा काळः

वृद्धावस्था ही कर्तव्यांमधून थोडी मोकळीक मिळालेली असते, ज्यामुळे मनुष्याला स्वतःवर लक्ष केंद्रित करता येते. आत्मपरीक्षण आणि जीवनाच्या अनुभवी टप्प्यांवर चिंतन करण्याचा हा योग्य काळ असतो. आयुष्यातील अनुभवांवर आधारित शहाणपण इतरांना देणे आणि त्यांच्या विकासात योगदान देणे हेही या टप्प्याचे सौंदर्य आहे.

6. वृद्धावस्था आणि शांतीचा मार्गः

मानसिक शांती ही वृद्धावस्थेत अत्यंत महत्त्वाची असते. मनाची स्थिरता आणि आनंद टिकवण्यासाठी अतिरेकी अपेक्षा टाळणे, भूतकाळातील चुका सोडून देणे, आणि भविष्याच्या चिंतेत अडकणे थांबवणे गरजेचे असते. या शांतीमुळे वृद्धावस्था संथपणे, समाधानीपणे जगता येते.

निष्कर्षः

वृद्धावस्थेतील निवृत्ती ही जीवनातील टप्पा आहे, जिथे जडणघडण आणि जबाबदाऱ्या कमी होतात, पण जीवनाचा प्रवाह थांबत नाही. कर्तव्य आणि हक्क यांचा समतोल राखून जीवनशैलीत आवश्यक बदल करणे, ही खरी निवृत्ती होय. निवृत्ती म्हणजे निष्क्रियता नव्हे, तर शहाणपणाने आयुष्याचा संथ प्रवाह टिकवणे आहे.

या दृष्टिकोनातून निवृत्तीचे स्वागत केल्यास वृद्धत्व आनंदी आणि समाधानकारक ठरते, आणि जगण्याची नवीन कला शिकवते.

-चॕट जीपीटी, २७.१०.२०२४