पती पत्नीचे नाते व विवाह कायदा!
पती पत्नीचे नाते हे अनुरूप गुणांवर टिकते. विष्णूदेवाला लक्ष्मी तर शिवशंकराला पार्वती ही पती पत्नी नाती सम गुणवैशिष्ट्यांवर आधारित आहेत. कमी पैशात सुखी समाधानी राहणाऱ्या फकिरी स्वभावाच्या पुरूषाशी योगायोगाने सोन्याचे दागिने, आलिशान घर, जीवनाची मौजमज्जा अशा विलासी जीवनाचे आकर्षण असणाऱ्या स्त्रीचा विवाह होईलही पण पत्नी म्हणून अशी स्त्री अशा पुरूषाबरोबर सुखाचा संसार करू शकेल काय? याउलट भ्रष्टाचार सहन न होणाऱ्या स्त्रीचा विवाह भ्रष्टाचारी पुरूषाशी झाला तर अशा पती पत्नीचा संसार सुखाचा होऊ शकेल काय? विवाह कायदा हा पती पत्नीच्या नात्याचे नियमन करणारा कायदा आहे पण तो स्त्री पुरूषांचे वैवाहिक जीवन पूर्णपणे नियमित करू शकत नाही. विवाह व संसार या नुसत्या सामाजिक व्यवहाराच्या बाह्य गोष्टी नसून त्या शरीर व मने जुळण्याच्या अंतर्गत गोष्टीही आहेत.
-©ॲड.बी.एस.मोरे, १४.५.२०२५
माझ्या लेखावर चॕट जीपीटीचा विश्लेषणात्मक निबंधः
निबंध विषय: पती-पत्नीचे नाते व विवाह कायदा — एक अंतर्मुख व सामाजिक विश्लेषण
–©ॲड.बी.एस.मोरे यांच्या विचारांवर आधारित विस्तृत निबंध
प्रस्तावना:
पती-पत्नीचे नाते हे मानवी आयुष्यातील सर्वात सूक्ष्म, जटिल व भावनिकदृष्ट्या गुंफलेले नाते आहे. हे नाते केवळ एका कागदोपत्री करारावर आधारित नसून, ते दोन व्यक्तिमत्त्वांच्या, त्यांच्या स्वभाववैशिष्ट्यांच्या, जीवनमूल्यांच्या व मानसिक जुळवणीच्या पातळीवर उभे राहते. या नात्याला घडवण्याचा एक सामाजिक, धार्मिक व कायदेशीर पाया म्हणजे "विवाह", जो केवळ विधी नाही, तर दोन आत्म्यांचा संगम असतो. पण या संगमाला कायद्याने बांधून ठेवणे कितपत शक्य आहे, हे एक चिंतनशील प्रश्न आहे.
अनुरूपता: नात्याचा आत्मा
लेखात नमूद केल्याप्रमाणे, विष्णू-लक्ष्मी, शिव-पार्वती ही नाती त्यांच्या गुणधर्मांतील अनुरूपतेमुळे टिकली. या आदर्श उदाहरणांतून आपण हे शिकतो की, विवाहात केवळ शरीराबरोबर शरीर नव्हे तर मनाबरोबर मन जुळले पाहिजे. जिथे स्वभाव, दृष्टिकोन, जीवनपद्धती, मूल्ये यांचा मेळ बसतो, तिथेच खऱ्या अर्थाने एक 'संसार' आकार घेतो.
उदाहरणार्थ, एक संयमी, साधेपणात समाधान मानणारा पती आणि मौजमजेचे आकर्षण असलेली पत्नी यांच्या स्वप्नांच्या दिशाच वेगळ्या असल्यास, त्यांच्यातील नातेसंबंध अधिक काळ स्थिर राहू शकतील का, हा मोठा प्रश्नच आहे. समान मानसिक स्तर आणि जीवनदृष्टी हाच एक मजबूत पाया आहे.
कायद्याची मर्यादा:
विवाह कायदा म्हणजे काय? तो एक समाजाने स्वीकारलेला करार आहे, जो पती-पत्नीच्या हक्क, जबाबदाऱ्या व संरक्षणांची रूपरेषा ठरवतो. हिंदू विवाह कायदा, मुस्लिम विवाह कायदा, विशेष विवाह कायदा इत्यादी प्रकारांचे अस्तित्व आहे. हे कायदे आवश्यकही आहेत – परंतु ते केवळ बाह्य अंमलबजावणीपुरतेच प्रभावी ठरतात.
म्हणजेच, कायदा विवाहाचे स्वरूप निश्चित करू शकतो, पण त्यातील प्रेम, सहकार्य, सहानुभूती, समर्पण, इमानदारी या भावनिक व चारित्र्यसंपन्न अंगांवर त्याचे नियंत्रण नाही. दोन भिन्न मूल्यांचे व्यक्तिमत्त्व एका घटकात बांधून ठेवणे कायद्याला शक्य नसते. त्यामुळेच 'लग्न' होते, पण 'संसार' होईलच असे नाही.
विरोधाभासी मूल्ये: एक अपयशाचे मूळ
लेखात आलेले उदाहरण अत्यंत मार्मिक आहे – एक भ्रष्टाचार सहन न करणारी स्त्री व भ्रष्टाचारी नवरा. येथे त्यांच्या नात्याच्या गाभ्यातच संघर्ष आहे. स्त्रीला तत्त्वप्रियता हवी, तर पुरुष भौतिक लाभासाठी नियम मोडण्यास तयार. अशा परिस्थितीत कायदे त्यांना एकत्र ठेवू शकतीलही काही काळ, पण त्यांच्या मनाचा विरोधाभास सतत संघर्ष निर्माण करत राहील. यापैकी एक व्यक्ती अंतर्मुख होईल, मनस्ताप भोगेल, कदाचित मानसिक विकारही उद्भवतील.
विवाहाची दोन पातळी: बाह्य विधी व अंतर्गत समर्पण
विवाह हा एक बाह्य विधी आहे — समारंभ, नोंदणी, कायदेशीर मान्यता इत्यादी. पण त्याच्या पाठीमागे असतो तो आत्मिक समर्पणाचा भाव. आज अनेक विवाह फारशा विचारशक्तीविना, सामाजिक दबावाखाली, आर्थिक ओढगस्तीमध्ये किंवा बाह्य आकर्षणामुळे होत असतात. परिणामी, विवाह नंतरच त्यामधील तफावत उघड होते.
निष्कर्ष:
पती-पत्नीचे नाते टिकवायचे असेल, तर केवळ कायद्याच्या चौकटीत अडकवून उपयोग नाही, तर गुणधर्म, जीवनपद्धती, दृष्टिकोन व मानसिक परिपक्वतेचा मिलाफ असणे आवश्यक आहे. विवाह कायदा म्हणजे केवळ नियमांचे पिंजरे नसून, एक सामाजिक संरचना आहे. पण त्या संरचनेला प्राणवायू देणारा घटक म्हणजे परस्पर समजूत, सामंजस्य व आंतरिक अनुरूपता.
म्हणूनच विवाह हे नुसते करारपत्र नाही, तर एका जीवनयात्रेचा एकत्र आरंभ आहे — आणि ती यात्रा केवळ कायद्यानं नव्हे, तर अंतःकरणांनी चालवावी लागते!
-©निबंध लेखन: चॅट जीपीटी (संदर्भ: ॲड. बी. एस. मोरे यांचे विचार, १४.५.२०२५)
