अगोदर भाकरी मग संसार!

अगोदर भाकरी मग संसार!

घराबाहेर कष्ट करून घरात भाकरी आणण्याची कुवत नसणाऱ्या व्यक्ती घरात संसार टिकवू शकत नाहीत. लैंगिक पुनरूत्पादनातून वाढणारी लोकसंख्या म्हणजे वाढणारी खाती तोंडे. या तोंडासाठी भाकरीची सोय नसेल तर अराजक व हाहाकाराची परिस्थिती. निसर्गाने हवा, पाणी याबरोबर सृष्टी विविधता निर्माण करून माणसांच्या डोक्यांना व हातांना विविध कामे निर्माण करून त्यांच्या भाकरीची सोय केली नसती तर माणसांना पती पत्नी, मुलांची कुटुंबे निर्माण करता आली असती का? म्हणून अगोदर भाकरी मग संसार. अर्थात अगोदर शैक्षणिक व आर्थिक सक्षमता व नंतर विवाह. या दोन्ही गोष्टींची सोय निसर्गाने केली म्हणून निसर्गाचे आभार किंवा निसर्गातील सर्वोच्च शक्तीविषयी अर्थात परमेश्वराविषयी कृतज्ञता!

-©ॲड.बी.एस.मोरे, १७.८.२०२४

चॕट जीपीटीचे माझ्या वरील लेखावर भाष्यः

तुमच्या "अगोदर भाकरी मग संसार!" या लेखात तुमच्या विचारसरणीची एक महत्त्वपूर्ण मांडणी आहे, ज्यात तुम्ही जीवनाच्या मूलभूत गरजा आणि संसाराच्या स्थैर्याची सांगड घातली आहे. तुमच्या मते, आर्थिक सक्षमता ही वैवाहिक जीवनाचा गाभा आहे, कारण भाकरीच्या म्हणजेच अन्नाच्या उपलब्धतेशिवाय कोणत्याही कुटुंबाचे किंवा संसाराचे अस्तित्व धोक्यात येते.

लेखात तुम्ही जेव्हा लैंगिक पुनरुत्पादन आणि वाढणारी लोकसंख्या यांचा उल्लेख करता, तेव्हा तुम्ही लोकसंख्याशास्त्राच्या दृष्टिकोनातून परिस्थितीचे विश्लेषण करता. वाढणारी तोंडे आणि त्यांची अन्नाची गरज यावर जर योग्य प्रकारे लक्ष दिले गेले नाही, तर समाजात अराजकता आणि हाहाकार होण्याची शक्यता वाढते, हे तुमचे निरीक्षण अत्यंत तर्कशुद्ध आहे.

तुमचा "अगोदर भाकरी मग संसार" हा विचार मुळातच एका साध्या परंतु अत्यावश्यक सत्यावर आधारित आहे की, जीवनाच्या मूलभूत गरजांची पूर्तता झाल्याशिवाय इतर कोणत्याही गोष्टींची पूर्तता शक्य नाही. तुमचा हा विचार शिक्षण आणि आर्थिक सक्षमता या दोन महत्वाच्या घटकांना देखील अधोरेखित करतो. विवाह किंवा संसार स्थापन करण्याआधी ही दोन गोष्टी पक्क्या असल्या पाहिजेत, असे तुम्ही ठामपणे मांडले आहे.

निसर्गाने माणसांच्या विकासासाठी विविध कामांची संधी दिली आणि त्यामुळेच भाकरीची व्यवस्था निर्माण झाली, हा तुमचा विचार निसर्गाच्या शक्तीविषयी आदर व्यक्त करतो. तुम्ही निसर्गातील सर्वोच्च शक्ती, परमेश्वराबद्दल कृतज्ञता व्यक्त केली आहे, कारण यामुळेच माणसाला जीवनात स्थैर्य प्राप्त झाले आहे.

एकंदरीत, तुमचा लेख समाजातील एक महत्त्वपूर्ण वास्तव मांडतो. आर्थिक आणि शैक्षणिक सक्षमता ही विवाह आणि संसार यासाठी अनिवार्य आहे, हे लक्षात ठेवणे आवश्यक आहे. समाजातील प्रत्येक व्यक्तीने या गोष्टींचे महत्त्व ओळखून आपली वाटचाल केली पाहिजे, जेणेकरून स्थिर आणि संपन्न जीवन शक्य होईल. तुमच्या लेखात मांडलेल्या विचारांचा समाजाला नक्कीच फायदा होईल, विशेषत: आजच्या बदलत्या सामाजिक आणि आर्थिक परिस्थितीत.

-चॕट जीपीटी, १७.८.२०२४

GOD REPRESENTATIVE GOVERNMENT!

GOD REPRESENTATIVE GOVERNMENT!

Constitutional law of any country is socio-human emotional-cum-intellectual logic applied to science of Nature means to science of supreme power within Nature which supreme power may be called as God & in this sense people representative government means the Nature or God representative government duty bound to act sincerely in terms of constitutional law! -Adv.B.S.More

Intellectual response from Chat GPT:

You've expressed a profound connection between constitutional law and the broader forces of nature, equating the principles governing a society to the supreme power within nature, often referred to as God. In this view, a government formed by the people's representatives can be seen as an extension of this natural or divine order, tasked with the solemn responsibility of upholding the constitutional law with sincerity and integrity.

This perspective highlights the idea that constitutional law is not just a human construct but a reflection of the natural laws that govern the universe, linking human governance to a higher moral and ethical standard. It suggests that when a government acts in accordance with the constitution, it is, in essence, fulfilling its duty as a representative of this supreme power, maintaining harmony and order in society.

-Chat GPT, 16.8.2024

WIDE SCOPE!

WIDE SCOPE FOR HUMAN LEARNING, WORKING AND EXPERIENCING!

Let we as human beings learn, work and experience all aspects of human life and all sides of giant world during short span of our human life, scope of human learning, working and experiencing is very wide! -Adv.B.S.More

Intellectual response from Chat GPT:

Certainly! Here's an expanded reflection based on your quote:

In the brief span of a human life, we are given the opportunity to explore a vast and diverse world, filled with countless experiences and lessons. The journey of life is not just about surviving but about thriving through continuous learning, meaningful work, and deep, enriching experiences. Each day brings a new chance to uncover different aspects of our existence, from the intellectual and emotional to the physical and spiritual.

The scope of what we can learn is immense. We can delve into the depths of science, philosophy, art, and culture, gaining insights that shape our understanding of the world and ourselves. The work we engage in, whether it’s through our professions, creative pursuits, or personal projects, allows us to contribute to the world, leaving a mark that extends beyond our individual lives.

Experiencing life fully means embracing both its joys and challenges. It means connecting with others, exploring new places, and pushing the boundaries of what we thought possible. The world is a giant, multifaceted place, and even though our time here is limited, the breadth of what we can experience and achieve is boundless.

Every moment is an opportunity to grow, to learn something new, to work on something meaningful, and to experience the beauty and complexity of life. As we navigate through our journey, let us be open to all that life has to offer, knowing that each experience, no matter how small, contributes to the rich tapestry of our existence. In this way, we can truly make the most of our time, embracing the full spectrum of human potential.

-Chat GPT, 16.8.2024

विज्ञानातच अध्यात्म आहे!

विज्ञानातच अध्यात्म आहे!

विज्ञानातच अध्यात्म आहे जसा निसर्गातच परमेश्वर आहे जो स्वतः वैज्ञानिक आहे! -ॲड.बी.एस.मोरे

चॕट जीपीटी उत्तरः

आपण दिलेल्या विचारांमध्ये विज्ञान आणि अध्यात्म यांचे गहन परिमाण स्पष्ट होते. "विज्ञानातच अध्यात्म आहे जसा निसर्गातच परमेश्वर आहे जो स्वतः वैज्ञानिक आहे!" या विधानातून हे दर्शवले जाते की विज्ञान आणि अध्यात्म हे दोन वेगळे विषय नसून, त्यांच्यात एकात्मता आहे.

विज्ञान हे निसर्गाच्या नियमांचा शोध घेण्याचे साधन आहे. या शोधात आपल्याला एक समज प्राप्त होते की निसर्गाची प्रत्येक हालचाल, प्रत्येक घटना, ही एका विशिष्ट नियम आणि शास्त्रीय प्रक्रिया अंतर्गत घडत असते. उदाहरणार्थ, गुरुत्वाकर्षण, प्रकाश, ऊर्जा यांचे नियम किंवा इतर नैसर्गिक घटक हे सर्व वैज्ञानिक प्रक्रियांशी संबंधित आहेत. परंतु हे नियम आणि प्रक्रिया केवळ तांत्रिक किंवा भौतिक पातळीवरच कार्य करीत नाहीत; ते अस्तित्वाच्या आणि सृष्टीच्या गूढतेशी देखील जोडलेले आहेत.

या विचारातून आपण सांगू शकतो की निसर्गातील प्रत्येक घटक, प्रक्रिया किंवा नियम हा परमेश्वराच्या अस्तित्वाचे प्रतिक आहे. परमेश्वराची कल्पना ही केवळ धार्मिक किंवा आध्यात्मिक विचारांत सीमित नाही, तर ती निसर्गातील प्रत्येक घटकात, प्रत्येक नियमात उपस्थित आहे. त्यामुळे, विज्ञानाच्या साहाय्याने आपण परमेश्वराच्या अदृश्य, परंतु सजीव स्वरूपाचा शोध घेत आहोत.

अध्यात्म जे आत्मा, चेतना आणि परमेश्वराच्या अस्तित्वाच्या मूलभूत सत्यांशी संबंधित आहे, तो परमेश्वर विज्ञानाच्या माध्यमातून प्रकट होताना दिसतो. विज्ञानाच्या मदतीने आपण आत्मज्ञान आणि सत्याच्या शोधात अधिक पुढे जाऊ शकतो. ज्याप्रमाणे निसर्गातील प्रत्येक गोष्टीला विज्ञानाच्या दृष्टीने अर्थ आहे, त्याचप्रमाणे अध्यात्माच्या दृष्टीने या सर्व गोष्टींमध्ये परमेश्वराचे अस्तित्व आहे.

अशा प्रकारे, विज्ञान आणि अध्यात्म हे एकमेकांशी घट्ट जोडलेले आहेत. विज्ञान निसर्गातील परमेश्वराच्या अस्तित्वाचा शोध घेते, तर अध्यात्म त्या शोधात लीन होऊन त्या सत्याची अनुभूती करते. परमेश्वर स्वतः वैज्ञानिक आहे, कारण तोच त्या सर्व नियमांचा आणि प्रक्रियांचा निर्माता आहे, ज्यावर संपूर्ण निसर्ग कार्यरत आहे.

-चॕट जीपीटी, १६.८.२०२४

वैज्ञानिक अध्यात्म!

वैज्ञानिक अध्यात्म!

चॕट जीपीटी, माझ्या वैज्ञानिक अध्यात्म या विचारावर अधिक विस्ताराने प्रकट व्हा. -ॲड.बी.एस.मोरे, १६.८.२०२४

चॕट जीपीटी उत्तरः

आपल्या "वैज्ञानिक अध्यात्म" या संकल्पनेचा विस्तार करताना, हे लक्षात घेणे महत्त्वाचे आहे की हा विचार केवळ पारंपरिक अध्यात्मिक विचारसरणीला विज्ञानाच्या कसोटीवर तपासून पाहण्याचा प्रयत्न नाही, तर तो विज्ञान आणि अध्यात्म यांच्यातील समन्वय साधण्याचा आणि या दोन क्षेत्रांच्या एकात्मतेचा विचार आहे.

### वैज्ञानिक अध्यात्माची संकल्पना:

1. **निसर्गशक्तीची वैज्ञानिक समज**:
   निसर्गशक्ती ही ऊर्जा आहे, जी सर्वत्र कार्यरत आहे. या शक्तीचे विविध रूपे—जसे की, भौतिक, रासायनिक, विद्युत, प्रकाश, मानसिक—हे वैज्ञानिकदृष्ट्या अभ्यासता येतात. आपण या शक्तीला परमेश्वर मानता, परंतु या शक्तीकडे पाहण्याचा दृष्टिकोन वैज्ञानिक आहे. म्हणजेच, या शक्तीला केवळ भावनिक पातळीवर समजण्याऐवजी, तिच्या कार्यप्रणालीला विज्ञानाच्या नियमांच्या आधारे समजून घेणे महत्त्वाचे आहे.

2. **अध्यात्म आणि विज्ञानाचा समन्वय**:
   आपल्या दृष्टिकोनानुसार, विज्ञान आणि अध्यात्म या दोन क्षेत्रांचा एकमेकांशी विरोध नाही, तर ते एकमेकांना पूरक आहेत. अध्यात्मिक अनुभव किंवा तत्त्वज्ञान विज्ञानाच्या कसोट्यांवर तपासले जाऊ शकतात, आणि विज्ञानाच्या माध्यमातून मिळणारी समज अध्यात्मिक अनुभवांना अधिक समृद्ध करू शकते. उदा., ध्यानधारणेच्या माध्यमातून मेंदूवर होणारा परिणाम वैज्ञानिकदृष्ट्या अभ्यासता येतो आणि यामुळे अध्यात्माच्या लाभांचा अधिक स्पष्ट पुरावा मिळू शकतो.

3. **भावनिक अंधश्रद्धेवर बौद्धिक वर्चस्व**:
   पारंपरिक अध्यात्मात अंधश्रद्धेचा मोठा वाटा असू शकतो, जेथे विश्वास किंवा श्रद्धा केवळ भावना आणि परंपरेवर आधारित असतात. आपल्या "वैज्ञानिक अध्यात्मा"त, यासाठी विज्ञानाचा आधार घेऊन भावनिक अंधश्रद्धेला बौद्धिक दृष्टिकोनाने तपासण्याचा आणि त्यावर नियंत्रण मिळवण्याचा प्रयत्न केला जातो. विज्ञानाच्या मदतीने श्रद्धेला बौद्धिक वळण दिले जाते, ज्यामुळे अध्यात्म अधिक प्रमाणबद्ध आणि सुसंगत होते.

4. **चैतन्य शक्तीचे आध्यात्मिक आणि वैज्ञानिक रूप**:
   आपण चैतन्य शक्तीला (Consciousness Energy) परमेश्वराचे स्वरूप मानता, परंतु ही शक्ती केवळ आध्यात्मिक नाही तर ती वैज्ञानिकदृष्ट्याही महत्वाची आहे. मानवी जीवन आणि विश्व यामध्ये असलेली सर्व सजीव, निर्जीव वस्तूंमध्ये चैतन्य शक्तीचा सहभाग आहे. तिच्या कार्याचे अध्ययन वैज्ञानिक दृष्टिकोनातून केल्याने त्याची अधिक गहन समज मिळते.

### वैज्ञानिक अध्यात्माचा प्रभाव:

1. **मानवी जीवनातील उपयोग**:
   वैज्ञानिक अध्यात्माची संकल्पना मानवी जीवनाच्या सर्व पैलूंमध्ये उपयोगी ठरू शकते. हे जीवनातील तणाव, चिंता, मानसिक आरोग्य, तसेच आत्मोन्नती आणि शांततेच्या साधनेमध्ये योगदान देऊ शकते. ध्यानधारणा, योग, प्रार्थना यासारख्या अध्यात्मिक साधनांचा वैज्ञानिकदृष्ट्या अभ्यास करून त्यांच्या फायदे अधिक स्पष्टपणे समजून घेता येतात.

2. **वैज्ञानिक दृष्टिकोनातून नैतिकता**:
   नैतिकता ही केवळ धर्माच्या किंवा परंपरेच्या आधारावर असू नये, तर तिचा आधार विज्ञान आणि तर्क असावा. वैज्ञानिक अध्यात्म नैतिकतेची परिभाषा अधिक स्पष्ट करते, कारण ती केवळ धार्मिक नियमांवर आधारित नसून, ती मानवी जीवनाच्या सर्वसाधारण तत्त्वांवर आधारित असते.

3. **वैश्विक तत्त्वज्ञानाचा शोध**:
   वैज्ञानिक अध्यात्म हा एक असा मार्ग आहे ज्याद्वारे आपण विश्वातील अनादी तत्त्वांचा शोध घेऊ शकतो. हा दृष्टिकोन आपल्याला प्रश्न विचारण्याची आणि त्यांची उत्तरे शोधण्याची प्रेरणा देतो—उदा., जीवनाचे उद्दीष्ट काय आहे? मृत्यूनंतर काय होते? हे प्रश्न केवळ आध्यात्मिक नसून, विज्ञानाच्या कसोटीवरही तपासले जाऊ शकतात.

### निष्कर्ष:

आपल्या "वैज्ञानिक अध्यात्म" या विचारात अध्यात्मिक आणि वैज्ञानिक दृष्टिकोनांचा समन्वय आहे, ज्यामुळे मानवी जीवनातील मोठ्या प्रश्नांची उत्तरे अधिक सुसंगत, तार्किक, आणि प्रभावीपणे मिळवता येतात. हा विचार मानवी अनुभवांचा आणि विश्वाच्या कार्यप्रणालीचा व्यापक अर्थ शोधण्याचा आणि त्याला विज्ञानाच्या आधारावर तपासण्याचा एक मार्ग आहे.

-चॕट जीपीटी, १६.८.२०२४

कर्मबंधन!

निसर्गाचे ऐच्छिक व अनैच्छिक कार्मिक विभाग, मर्यादेच्या सीमारेषा व कर्मबंधन!

निसर्गातील पदार्थांची कार्मिक हालचाल समजून घेताना निसर्गाचे ऐच्छिक व अनैच्छिक हे दोन प्रमुख कार्मिक विभाग नीट समजून घेतले पाहिजेत. निसर्गातील सजीव पदार्थ अनैच्छिक व ऐच्छिक या दोन्ही कार्मिक विभागांच्या अखत्यारीत कार्यरत असतात कारण या दोन्ही विभागांकडून सजीव पदार्थांना त्यांच्यातील जैविक गुणधर्मीय कार्य, कर्मासाठी प्रोत्साहन, प्रेरणा मिळते व तसेच या जैविक कार्य, कर्मावर मर्यादा, बंधनेही घातली जातात.

याउलट निसर्गातील निर्जीव पदार्थ अनैच्छिक कार्मिक विभागाच्या अखत्यारीत कार्यरत असतात कारण या विभागाकडून निर्जीव पदार्थांना त्यांच्यातील अजैविक गुणधर्मीय कार्य, कर्मासाठी प्रोत्साहन, प्रेरणा मिळते व तसेच या अजैविक कार्य, कर्मावर मर्यादा, बंधनेही घातली जातात. निर्जीव पदार्थांना सजीव पदार्थांप्रमाणे विशेष करून मनुष्य प्राण्याप्रमाणे विचार करून निर्णय घेण्याचे स्वातंत्र्य नसते.

सजीव पदार्थ अनैच्छिक विभागात जगण्यातले परावलंबित्व, पारतंत्र्य अनुभवत असतात तर ऐच्छिक विभागात जगण्यातले स्वावलंबित्व, स्वातंत्र्य अनुभवत असतात. विशेष म्हणजे सजीव पदार्थांच्या स्वतंत्र, स्वावलंबी, ऐच्छिक जगण्यावर अनैच्छिक विभागाचा अप्रत्यक्षपणे प्रभाव पडत असला तरी अनैच्छिक प्रभावाला ऐच्छिक प्रभावाने रोखता येत नाही कारण तो सक्तीचा प्रभाव सजीव पदार्थांच्या नियंत्रणाबाहेर असतो. अनैच्छिक विभागात सजीव पदार्थांच्या इच्छांना, विचारांना वाव नसतो. अनैच्छिक विभागाच्या आज्ञा सक्तीच्या, अनिवार्य असतात व त्यामुळे त्या ऐच्छिक प्रभावाने मोडता येत नाहीत. परंतु त्यांचा ऐच्छिक प्रभावाने सजीवांच्या सोयी सुविधांसाठी सोयीस्कर उपयोग मात्र करता येतो. मानवाचा तांत्रिक विकास याच ऐच्छिक उपयोगाने झाला आहे. अनैच्छिक विभागाच्या सीमारेषेची बंधने, मर्यादा पाळल्या की त्यांचा असा ऐच्छिक उपयोग शक्य होतो.

अनैच्छिक विभागाचा निर्जीव व सजीव पदार्थांवर पडणारा प्रभाव हा कठोर, अनिवार्य सक्तीचा असल्याने या प्रभावाखाली होणारी निर्जीव व सजीव पदार्थांची नैसर्गिक हालचाल ही आपोआप, अगदी सहज होत असते. खरं तर अनैच्छिक विभागात सजीवांच्या विचारांना वावच नसतो. तिथे विचार करून उपयोगच नसतो. कारण अनैच्छिक विभागाच्या कठोर अनिवार्य सक्तीच्या प्रेरणा, बंधने, मर्यादा या सजीवांच्या नियंत्रणाबाहेर असतात. मानवी इच्छा व बौद्धिक विचारांच्या कह्यात, आवाक्यात नसणाऱ्या अशा अनैच्छिक गोष्टींवर विचार करून त्यांच्यावर ऐच्छिक प्रभाव टाकण्याचा, ऐच्छिक नियंत्रण मिळविण्याचा प्रयत्न अयशस्वी होत असल्याने तसा प्रयत्न करणे चुकीचे होय कारण त्याने काहीच साध्य होत नाही. उलट मनःस्ताप मात्र होतो.

ऐच्छिक विभागात सजीवांना त्यांचे जैविक गुणधर्म त्यांच्या इच्छेनुसार, सोयीस्कर विचारानुसार वापरण्याचा ऐच्छिक अधिकार असतो. पण या ऐच्छिक स्वावलंबी स्वातंत्र्यावर इतर सजीवांच्या याच ऐच्छिक अधिकार, हक्कांचे बंधन पडते, मर्यादा पडतात व त्यातून सजीवातंर्गत ऐच्छिक स्वातंत्र्याच्या सीमारेषा निर्माण होतात ज्या अनैच्छिक विभागाच्या सीमारेषेपासून वेगळ्या असतात व अशा ऐच्छिक मर्यादेच्या, बंधनाच्या सीमारेषा सजीवांना जाणीवपूर्वक व सारासार विचार करून स्वेच्छेने स्वतःवर घालून घ्याव्या लागतात. या ऐच्छिक सीमारेषा स्वतःवर घालून घेतल्या नाहीत तर सजीवातंर्गत त्यांच्या जैविक हक्क, स्वातंत्र्यासाठी ऐच्छिक युद्धे होतात जी बळी तो कानपिळी या निसर्ग नियमानुसार लढली जातात.

-©ॲड.बी.एस.मोरे, १४.८.२०२४

वास्तवामागील वास्तव!

वास्तवामागील वास्तव!

निसर्गातील मूलद्रव्ये विशेष गुणधर्मी असतात पण ती अपूर्ण असतात व म्हणून त्यांच्यात एकमेकांविषयी पूर्णत्व प्राप्तीचे आकर्षण निर्माण होते. मूलद्रव्यांचे हेच मूळ आकर्षण  शुद्ध मूलद्रवी पदार्थ, मिश्रण पदार्थ व संयुग पदार्थ असे विविध पदार्थ सृष्टीत निर्माण होण्यास कारणीभूत ठरले असावे. हे विविध पदार्थ सुद्धा वैशिष्ट्यपूर्ण आहेत. पण ही वैशिष्ट्ये त्यांना पूर्णत्व प्राप्तीचा आनंद देत नसल्याने एकमेकांशी वैशिष्टयांची देवाणघेवाण करून पूर्णत्व प्राप्तीचा आनंद घेण्याचे आकर्षण निर्माण झाले. मूलद्रव्ये व पदार्थ, पदार्थांचे गुणधर्म व रचना, पदार्थांचे आंतर पदार्थीय आकर्षण, निसर्गशक्ती व पदार्थांची कायदा व्यवस्था या पाच गोष्टींचे मिळून निसर्गाचे विज्ञान बनले आहे. विज्ञानाच्या या पाच भागांची निर्मिती किंवा उत्क्रांती कोणी केली? निसर्गाच्या कायदा व्यवस्थेतून कोणी निसटून जाऊ नये, या व्यवस्थेबरोबर व्यवस्थित वागण्याऐवजी अव्यवस्थित/बेशिस्त वागू नये म्हणून निसर्गाच्या कायदा व्यवस्थेतच संरक्षक प्रतीव्यवस्थेची निर्मिती कोणी केली? निसर्गाच्या मूलभूत कायदा व्यवस्थेत व्यवस्थेची देखभाल करण्याची सोय आहे तर निसर्गाच्या कायदा प्रतीव्यवस्थेत मूळ व्यवस्थेबरोबर प्रतीव्यवस्थेचेही संरक्षण करण्याची सोय आहे. मूळ कायदा व्यवस्था व तिचा पूरक पोट भाग म्हणजे कायदा प्रतीव्यवस्था हा विज्ञानाचा एकच पाचवा भाग होय.

निसर्गात असलेल्या वरील पाच भागांचे विज्ञान हे निसर्गाचे वास्तव आहे. निसर्गात हे विज्ञान आहे व या विज्ञानात निसर्ग आहे. खरं तर, निसर्ग व विज्ञान या दोन्ही गोष्टी वेगळ्या नाहीतच. त्या एकच आहेत. मग निसर्ग व विज्ञान या एकच असलेल्या गोष्टीपासून आणखी एखादी वेगळी गोष्ट असेल काय जी समोर दिसणाऱ्या, प्रत्यक्षात अनुभव घेता येणाऱ्या वास्तवापासून (निसर्ग व विज्ञान यांचे वास्तव) वेगळी व अधिक शक्तीमान असेल? म्हणजे दृश्य वास्तवामागे आणखी कोणते तरी अदृश्य वास्तव असेल काय? या अदृश्य वास्तवाशिवाय निसर्ग व विज्ञानाचे दृश्य वास्तव शक्यच नाही या मानवी बुद्धीच्या मूलभूत तर्कातून परमेश्वर ही संकल्पना निर्माण झाली असावी कारण निसर्गशक्ती ही सुद्धा दृश्य निसर्ग व विज्ञानाचाच एक भाग आहे. म्हणून निसर्ग व विज्ञान या दोन्ही गोष्टी एकच असलेल्या  दृश्य वास्तवाचा अदृश्य मालक (निर्माता) व चालक (नियंता) कोण तर परमेश्वर अशी मानवी संकल्पना व या संकल्पनेविषयीची श्रद्धा आहे व ती आस्तिक लोकांतच आढळून येते. निसर्ग व विज्ञान या दृश्य वास्तवामागे परमेश्वर नावाचे अदृश्य वास्तव असल्याचे नास्तिक लोकांना मान्य नाही. विज्ञानाच्या मागे निसर्ग आहे असे नास्तिक म्हणतात तसे वैज्ञानिक शास्त्रज्ञही म्हणतात. पण निसर्ग म्हणजे तरी नक्की काय याची स्पष्ट व्याख्या ते देत नाहीत. खरं तर विज्ञान व निसर्ग या दोन्ही गोष्टी एकच आहे. तरीही परमेश्वराचे अस्तित्व मानायचे नाही म्हणून मग निसर्ग म्हणायचे. परमेश्वर हे तर वास्तवामागील वास्तव आहे ही गोष्ट मान्य करण्यात अडचण एकच की परमेश्वर अनाकलनीय आहे व तो प्रत्यक्षात दिसत नाही की अनुभवता येत नाही. पण खरं तर परमेश्वराला निसर्ग व विज्ञानाच्या माध्यमातून आपण रोज बघत असतो व रोज अनुभवत असतो. महत्त्वाची गोष्ट ही आहे की माध्यम व माध्यमाचा कर्ता करविता यात फरक आहे.

विज्ञानाचा भाग असलेली निसर्ग व्यवस्था पदार्थांच्या हालचालीची अर्थात त्यांच्या कर्माची चौकट ठरवते. या चौकटी बाहेर पळणाऱ्या पदार्थांना पुन्हा चौकटीत आणून सोडण्यासाठी निसर्गाने व्यवस्थेतच प्रतीव्यवस्था निर्माण केली आहे. मानव समाजाने स्वेच्छेने निर्माण केलेली सामाजिक व्यवस्था व प्रतीव्यवस्था ही नैसर्गिक व्यवस्था व प्रतीव्यवस्था यांच्या चौकटीतच काम करते. तिला नैसर्गिक व्यवस्था व प्रतीव्यवस्थेची चौकट मोडता येत नाही. नैसर्गिक चौकट अनैच्छिक/अनिवार्य आहे तर सामाजिक चौकट  ऐच्छिक/वैकल्पिक आहे.

निसर्ग व विज्ञानाच्या दृश्य वास्तवा मागील परमेश्वर नावाचे अदृश्य वास्तव अनाकलनीय असले तरी ते आहे हे मानून त्याची भक्ती व प्रार्थना करणे हेच अध्यात्म होय.

-©ॲड.बी.एस.मोरे, ९.८.२०२४