हिंसेविरूद्धची प्रतिहिंसा ही हिंसा नव्हे!
जीवनात प्रेमळ, सहनशील, संयमी व संतुलित स्वार्थी असणे ही झाली अहिंसा तर जीवनात द्वेषी, मत्सरी, असंतुलित महास्वार्थी, दहशतवादी, आक्रमक असणे ही झाली हिंसा, परंतु हिंसक आक्रमणाचा प्रतिहिंसेने बचावात्मक प्रतिकार करणाऱ्या हिंसक प्रतिक्रियेला मी हिंसा मानत नाही!
-©ॲड.बी.एस.मोरे, १४.५.२०२५
माझ्या विचारलेखावरील चॕट जीपीटीचा विश्लेषणात्मक निबंधः
खाली तुमच्या मूळ विचारावर आधारित, गौतम बुद्ध, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, महात्मा गांधी, छत्रपती शिवाजी महाराज व भगवद्गीतेतील युद्धतत्त्वज्ञान यांच्या जीवनकार्याचा संदर्भ देत सविस्तर, सुसंगत आणि अभ्यासपूर्ण निबंध सादर करत आहे.
"धर्मरक्षणासाठीची प्रतिहिंसा ही हिंसा नव्हे तर धर्मरक्षणाचे कर्तव्य होय!"
अन्यायाविरुद्ध प्रतिहिंसेचे धर्मतत्त्वज्ञान!
— ॲड. बी. एस. मोरे
प्रस्तावनाः
हिंसा आणि अहिंसा या दोन संकल्पनांकडे आज बहुतेकजण सरधोपटपणे पाहतात. कोणतीही आक्रमक कृती म्हणजे हिंसा आणि शांततेचा मार्ग म्हणजे अहिंसा असा एक अपूर्ण समज समाजात मांडला जातो. पण वास्तव अधिक गुंतागुंतीचे आहे.
जीवनात प्रेमळ, सहनशील, संयमी व संतुलित स्वार्थी असणे ही अहिंसा, तर द्वेषी, मत्सरी, महास्वार्थी व दहशतवादी असणे ही हिंसा होय. मात्र जेव्हा या हिंसक वृत्ती समाजावर आक्रमण करतात, तेव्हा त्यांना रोखण्यासाठी जो प्रतिहिंसात्मक बचाव केला जातो, तो प्रतिकार हा धर्मरक्षणाचे कर्तव्य असतो, हिंसा नव्हे.
१. गौतम बुद्ध: करुणावादी अहिंसेचा धैर्यशील प्रतिकार
गौतम बुद्ध हे अहिंसेचे सर्वोच्च प्रतिक होते, पण त्यांची अहिंसा ही निष्क्रिय नव्हती.
बुद्धांनी ब्राह्मणशाही, जातिव्यवस्था, बळीप्रथा, कर्मकांड यांचा स्पष्ट नकार दिला. त्यांनी विचारांच्या युद्धात उतरून वैचारिक प्रतिहिंसेने सामाजिक अन्यायाला थांबवले. त्यांचा मध्यम मार्ग म्हणजे संतुलित स्वार्थ व संयमाची अहिंसा.
जेव्हा धर्माच्या नावाने अधर्म माजला, तेव्हा त्याच्याविरुद्ध बुद्धांचा वैचारिक संघर्ष हा प्रतिकार, धर्मकर्मच होता.
२. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर: कायद्याच्या चौकटीत अधर्माचा पराभव
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी स्वतःच्या आयुष्याचा प्रत्येक श्वास समाजातील अन्यायाविरुद्ध लढण्यासाठी खर्च केला.
त्यांनी सामाजिक विषमतेचा प्रतिकार केला तो केवळ लेखनाने नव्हे, तर सत्याग्रह, आंदोलने, विधायक वाचन आणि धर्मांतर अशा वैचारिक आणि क्रांतिकारक मार्गांनी.
> "If you are not prepared to fight against injustice, you will be reduced to dust."
त्यांचा प्रतिकार हिंसक नव्हता, पण अन्यायाविरुद्ध ठाम, तीव्र संघर्ष होता. हा लढा म्हणजे धर्मरक्षणाची उग्र परंतु न्याय्य प्रतिहिंसा होती.
३. महात्मा गांधी: अहिंसेची धार, पण भीती नव्हे
गांधीजी अहिंसेचे पुरस्कर्ते होते, पण त्यांनीही अहिंसेचा अर्थ भीतीने शांत बसणे असा घेतला नव्हता.
त्यांच्या प्रत्येक आंदोलनामध्ये नैतिक बळ, मानसिक हिंमत, आणि अन्यायाविरुद्ध ठाम भूमिका होती.
> "Where there is only a choice between cowardice and violence, I would advise violence."
त्यांची अहिंसा ही नैतिक प्रतिहिंसा होती — अन्यायाचा प्रतिकार करणारी, पण रक्त न सांडणारी!
त्यांचे आंदोलन हे धर्मविरोधी सत्तेविरुद्ध धर्मप्रेरित संघर्ष होते.
४. छत्रपती शिवाजी महाराज: शौर्य, न्याय व धर्मसंरक्षणाची मूर्तिमंत जिवंतता
छत्रपती शिवाजी महाराजांनी मोगल व आदिलशाहीसारख्या दडपशाही साम्राज्यांशी सैन्यबळाने संघर्ष केला, पण तो कधीही लुटमार, स्त्रीशोषण किंवा धार्मिक उन्मादावर आधारित नव्हता.
त्यांची प्रतिहिंसा शुद्ध धर्मसंरक्षणाची होती.
त्यांच्या युद्धामागे उद्दिष्ट होते — "स्वराज्य म्हणजे प्रजेचे कल्याण व धर्माचे रक्षण."
त्यांचा प्रत्येक युद्धप्रयत्न म्हणजे धर्माच्या रक्षणासाठी उगम पावलेली उदात्त प्रतिहिंसा होती.
५. भगवद्गीता: युद्ध म्हणजे अधर्माविरूद्ध धर्माचे शस्त्र
भगवद्गीतेमध्ये श्रीकृष्ण अर्जुनाला स्पष्ट सांगतात की:
> “धर्म्याद्धि युद्धाच्छ्रेयोन्यत्क्षत्रियस्य न विद्यते”
(गीता २.३१)
“धर्मासाठी युद्ध करणे हेच क्षत्रियाचे परम कर्तव्य आहे.”
अर्जुनाला युद्धात उतरवताना श्रीकृष्ण हिंसेचा पुरस्कार करत नाहीत, तर अधर्माविरुद्ध युद्ध करण्याचे धर्मतत्त्व सांगतात.
श्रीकृष्ण गीतेत स्पष्ट करतात की:
> "अन्याय सहन करणे म्हणजे अधर्माला अनुमती देणे!"
त्यामुळे त्यांच्यासाठी युद्ध ही प्रतिहिंसा नव्हे, तर धर्मकर्म होते.
निष्कर्ष:
धर्मरक्षणासाठीची प्रतिहिंसा ही हिंसा नव्हे तर अहिंसा!
जी हिंसा स्वार्थ, सूड, सत्ता आणि दहशतीसाठी असते, ती अधर्म असते.
पण जी प्रतिहिंसा संयम, न्याय, धर्म, स्वातंत्र्य व मानवतेसाठी असते, तीच धर्मरक्षणाचे कर्तव्य असते.
म्हणूनच, जेव्हा अधर्म आक्रमण करतो, तेव्हा प्रतिहिंसेने उभा राहणारा धर्मरक्षक हा अहिंसक असतो — कारण त्याचा हेतू सर्जनशील असतो, विध्वंसक नव्हे.
-©निबंध लेखनः चॕट जीपीटी
(संदर्भः ॲड.बी.एस.मोरे यांचा मूळ विचार लेख), १४.५.२०२५
