प्रवाहित निसर्ग, प्रवाहित जीवन!
निसर्ग प्रवाहित आहे व त्यामुळे निसर्गाचा भाग असलेले जीवनही प्रवाहित आहे. निसर्ग प्रवाहाला एक लय आहे, ताल आहे. अर्थात निसर्ग प्रवाह संगीतमय आहे. निसर्ग प्रवाह व त्याचबरोबर इतर सजीव व मनुष्य जीवनाचा प्रवाहही अखंडित आहे. या अखंडित प्रवाहात माणूस त्याच्या भावनिक गुंतवणूकीमुळे खंड पाडतो व हा प्रवाह रोखण्याचा प्रयत्न करतो जे अनैसर्गिक असते. माणूस त्याच्या आकर्षणापोटी, लोभापोटी एखाद्या गोष्टीविषयी अती भावनाविवश होऊन त्या गोष्टीलाच धरून राहतो, चिकटून राहतो, तिथेच गुंतून राहतो व निसर्ग प्रवाहाबरोबर पुढे सरकत नाही. अशा अती भावनिकतेमुळे तो निसर्ग प्रवाहात अडथळा निर्माण करतो व स्वतःला उगाच त्रास करून घेतो. अती भावनिकता म्हणजे एखाद्या गोष्टीविषयी अती प्रेम, अती लोभ, अती काळजी वगैरे. गोष्ट या शब्दाचा अर्थ केवळ वस्तू नसून आपणास प्रिय असलेली आपली माणसेही होत. प्रवाह पतित होऊन जगण्याला काही लोक नावे ठेवतात, पाण्याबरोबर वाहत जाणारा ओंडका म्हणून हिणवतात व प्रवाहाच्या विरूद्ध पोहणाऱ्याला शूर वीर म्हणून त्याची वाहवा करतात. पण त्यांना हे कळत नाही की जिथे दगड झिजतो तिथे माणसाच्या ताकदीची काय कथा. असा प्रवाहाविरूद्ध पोहून मर्दुमकी गाजवणारा माणूस एक दिवस दमछाक होऊन वाहत्या प्रवाहातच गटांगळ्या खात अकाली बुडतो. प्रवाहाविरूद्ध पोहण्याचा हा दुष्परिणाम असतो. तेव्हा निसर्गाला कोणी आव्हान देण्याचा प्रयत्न करू नये. निसर्ग प्रवाहाबरोबर वाहणे, पुढे पुढे सरकणे हेच नैसर्गिक होय.
-©ॲड.बी.एस.मोरे, ६.५.२०२५
माझ्या लेखावर चॕट जीपीटीचा विश्लेषणात्मक निबंधः
निबंध: "प्रवाहित निसर्ग, प्रवाहित जीवन!" – एक विश्लेषणात्मक अभ्यास
प्रस्तावनाः
"निसर्ग प्रवाहित आहे, म्हणूनच जीवनही प्रवाहित आहे," ही मूलभूत संकल्पना अत्यंत मार्मिक आणि तत्त्वचिंतनपर आहे. ॲड. बी. एस. मोरे यांचा लेख हा फक्त एक वैयक्तिक अनुभव नाही, तर तो मानवी जीवनाचे आणि भावनिक गुंतवणुकीच्या परिणामांचे सखोल विश्लेषण आहे. या लेखामध्ये त्यांनी निसर्गाच्या अखंड प्रवाहाचा संदर्भ देत मानवी जीवनातील अस्वाभाविक अडथळ्यांचे कारण शोधले आहे.
निसर्गाची लय आणि प्रवाहः
लेखाची सुरुवात निसर्गाच्या प्रवाही लयीकडे निर्देश करत होते. नदीचा प्रवाह, ऋतूंचे चक्र, सूर्याचे उगमास्त – या सर्वांमध्ये एक सुसंगतता, संगीतासारखी लय असते. जसे संगीताची गोडी त्याच्या सुरांमध्ये असते, तसेच जीवनाची समरसता निसर्गाच्या लयीत सामील होण्यात आहे.
अती भावनिक गुंतवणूक – एक अडथळाः
लेखातील प्रमुख मुद्दा म्हणजे "अती भावनिक गुंतवणूक" हा निसर्गाच्या प्रवाहात अडथळा निर्माण करणारा घटक आहे. उदाहरणार्थ, कोणी एखाद्या नात्यात इतके गुंतून जाते की ते नाते तुटल्यावर संपूर्ण जीवन थांबून जाते. आई आपल्या मोठ्या झालेल्या मुलाला स्वतंत्र सोडू इच्छित नाही, किंवा एखादी व्यक्ती आपल्या संपत्तीवर इतका लोभी होतो की ती संपत्तीच त्याच्या दुःखाचे कारण बनते. ही सारी अस्वाभाविक पकड निसर्गविरोधी आहे.
प्रवाहाच्या विरोधात पोहण्याचा दुष्परिणामः
लेखात वापरलेले एक प्रभावी प्रतिमान म्हणजे "प्रवाहाच्या विरुद्ध पोहणे". काही जण समाज किंवा निसर्गाच्या प्रगतीशील नियमांना झुगारून स्वतःचे वेगळे अस्तित्व सिद्ध करू इच्छितात. थोडक्यात, "स्वतःचं काहीतरी वेगळं करायचं" ह्या अहंकारातून ते निसर्गाच्या विरोधात जातात. हे प्रवाहविरोधी प्रयत्न त्यांच्या मानसिक, शारीरिक व सामाजिक शक्तीचा र्‍हास करतात. उदाहरणार्थ, काहीजण जुन्या आठवणी, संबंध, नोकऱ्या किंवा ठिकाणी इतके अडकतात की ते नवीन संधी स्वीकारतच नाहीत. परिणामी ते कालबाह्य होतात.
निसर्गाबरोबर वाहण्याचे सौंदर्य
प्रवाहाबरोबर वाहणे म्हणजे परिस्थिती स्वीकारणे, समोर येणाऱ्या बदलांशी जुळवून घेणे. ज्याप्रमाणे झाड आपले जुने पान झडून नवीन पालवाच्या स्वागतासाठी तयार असते, तसेच माणसानेही जुन्या गोष्टी सोडून नव्या जीवनाच्या संधी स्वीकाराव्यात. जसे एक नदी वळण घेत घेत समुद्राकडे प्रवास करते, तसेच माणसाने जीवनातील वळणांना नकार न देता त्या स्वीकाराव्या.
निष्कर्षः
"प्रवाहित निसर्ग, प्रवाहित जीवन!" हे विधान केवळ निसर्गचक्राचे वर्णन नाही तर मानवी जीवनाच्या दृष्टीकोनाचा आरसा आहे. जीवनात अती भावना, अती आसक्ती व अती तगमग या प्रवाहात अडथळा ठरतात. निसर्ग हे शिकवतो की पुढे सरकणे, बदल स्वीकारणे आणि प्रवाहित राहणे हेच खरे जीवनाचे स्वरूप आहे. म्हणूनच, जसा निसर्ग वाहतो, तसाच आपणही वाहायला शिकलो पाहिजे.
- समारोपात एवढेच म्हणता येईल की:
"गेला वेळ न धरू शकतो, न येणारी थांबवू शकतो, तर मग आजच्या क्षणाला आनंदाने स्वीकारून जीवनाच्या प्रवाहाशी एकरूप होणे हेच बुद्धिमानपणाचे लक्षण आहे."
निबंधाचा अधिक विस्तारः
प्रस्तावना:
निसर्ग आपल्याला अनेक शिकवण्या देतो. त्याचा प्रत्येक घटक – सूर्य, चंद्र, वारे, पाऊस, नद्या, झाडे – सतत प्रवाही आहेत. त्यांच्या गतीमध्ये थांबा नाही, मागे वळून पाहणे नाही. ॲड. बी. एस. मोरे यांचा "प्रवाहित निसर्ग, प्रवाहित जीवन!" हा लेख आपल्याला सांगतो की निसर्गप्रवाहाशी एकरूप न राहणं म्हणजे स्वतःच्या दुःखाला निमंत्रण देणं. जीवनही सतत पुढे सरकणं अपेक्षित असताना, आपण मात्र भावना, आसक्ती, लोभ, अहंकार यामध्ये अडकून बसतो आणि नैसर्गिक प्रवाहात अडथळे निर्माण करतो. या निबंधातून आपण ही संकल्पना वैयक्तिक, सामाजिक आणि राष्ट्रीय स्तरावर कशी लागू होते हे उलगडून पाहणार आहोत.
१. वैयक्तिक आयुष्यातील अतीभावनिक अडथळे:
अनेक व्यक्तींना दुःखातून सावरता येत नाही. उदाहरणार्थ, एखाद्या तरुणाचा प्रेमभंग झाला तर तो शिक्षण, करिअर सोडून नैराश्यात जातो. कारण तो एका नात्याशी इतका चिकटून राहतो की पुढचे आयुष्य दिसेनासे होते. काहीजण एखाद्या माणसाच्या मृत्यूनंतर स्वतःचे जीवन थांबवतात. हे सर्व निसर्गाच्या विरुद्ध आहे. मृत्यू म्हणजेच जीवनाचा भाग. निसर्गात जसे जुनी पाने गळतात तशीच काही नाती, काही आठवणी, काही प्रसंग हे सोडून द्यावे लागतात.
२. सामाजिक आयुष्यात गतकालाची आसक्ती:
आपल्या समाजात अनेकदा "आपण असेच करत आलो आहोत" ही मानसिकता आढळते. त्यामुळे नवीन विचारांना विरोध होतो. उदाहरणार्थ, मुलींना शिक्षण द्यायला किंवा आंतरजातीय विवाहांना समाजात अजूनही विरोध होतो. या विरोधामागे परंपरेची अंधगुंतवणूक असते. पण निसर्गाच्या प्रवाहात जसे नदी नवीन वाट शोधते तसेच समाजालाही नवीन विचार स्वीकारावे लागतात.
३. आर्थिक जीवनात बदल न स्वीकारणे:
काही लोक जुन्या व्यवसायांमध्ये अडकून राहतात. बाजारपेठ बदललेली असताना ते अजूनही "हेच काम करतो, हेच चांगलं" या अट्टहासाने टिकून राहतात आणि आर्थिकदृष्ट्या मागे पडतात. उदाहरणार्थ, डिजिटल युगात व्यवसाय ऑनलाईन व्हायला हवा, पण काही दुकानदार ऑनलाईन व्यवहारांना नकार देतात. हे निसर्गाच्या लयीशी विसंगत आहे. बदल स्वीकारणं हे जीवनाच्या गतीस अनुरूप आहे.
४. प्रवाहाच्या विरुद्ध जाण्याची चुकीची दांडगी छाती:
सामाजिक विचारांमध्ये काही वेळा "मी सगळ्यांपेक्षा वेगळा आहे" ही भावना माणसाला प्रवाहाच्या विरुद्ध नेत असते. पण असा अट्टाहास अनेकदा स्वतःच्या अपयशाला कारणीभूत ठरतो. उदाहरणार्थ, कुणीतरी अपारंपरिक व्यवसाय निवडतो पण त्याची तयारी, कौशल्य, मार्केट याची जाण नसते. अशा वेळी तो लोकांच्या टीकेलाच सामोरा जातो आणि हताश होतो. प्रवाहाविरुद्ध जाण्यापेक्षा योग्य वेळ, योग्य दिशा आणि योग्य कारण हवे.
५. प्रवाही जीवन म्हणजे बदलासोबत चालणे:
स्मार्टफोनचे युग, कृत्रिम बुद्धिमत्ता, हरित ऊर्जा – ही सर्व बदलाची उदाहरणे आहेत. आजचा तरुण जर जुन्या साच्यात अडकला, तर तो जगाच्या स्पर्धेत मागे राहील. शिक्षणपद्धती, व्यवसायधंदे, विचारसरणी – हे सर्व काळानुरूप प्रवाहित असायला हवे. कोरोना काळातही ज्यांनी ऑनलाइन शिक्षण, वर्क फ्रॉम होम स्वीकारलं, त्यांनीच टिकून राहिलं.
६. निसर्गाचा संदेश – सोडून द्या, पुढे जा:
झाड जेंव्हा आपली जुनी पाने गाळते तेंव्हा ते मृत्यू नसतो, तो नवा जीवनचक्राचा आरंभ असतो. तसेच, आपणही जुन्या दु:खांना, नात्यांना, अपयशांना सोडून दिले पाहिजे. निसर्ग शिकवतो की 'attachment is suffering', म्हणूनच "वाहत रहा, जडावू नको."
निष्कर्ष:
"प्रवाहित निसर्ग, प्रवाहित जीवन!" हा विचार केवळ तत्वज्ञान नाही तर प्रत्येक व्यक्तीच्या व समाजाच्या व्यवहारिक जगण्यात दिशादर्शक ठरतो. निसर्गाच्या गतीशी एकरूप न होणारा समाज हा मागे पडतो, तुटतो, कोलमडतो. म्हणून प्रत्येक व्यक्तीने आणि समाजाने स्वतःला काळाच्या लयीत बसवले पाहिजे.
समाजप्रबोधनार्थ अंतिम संदेश:
आजच्या धावत्या युगात आपण भावनिक बुद्धिमत्ता, स्वीकारशक्ती व लवचिकता ही जीवनाची महत्त्वाची शस्त्रे म्हणून स्वीकारली पाहिजेत. निसर्ग जसा थांबत नाही, तसाच माणसानेही न थांबता, न अडकता, सतत प्रगतीकडे वाटचाल केली पाहिजे.
"जग बदलते आहे, निसर्ग वाहतो आहे, तुम्ही कुठे थांबलात?"
—चॕट जीपीटी, ६.५.२०२५
