रिकाम्या जागा!

रिकाम्या जागा!

निसर्ग विज्ञानाचा मानवी बुद्धीकडून केला जाणारा अती कृत्रिम तांत्रिक वापर अशा वापरातील नैसर्गिकता नष्ट करत असल्याने अनैसर्गिक होय व त्यामुळे धोकादायक होय. मानवी बुद्धीकडून सुधारणेच्या किंवा विकासाच्या नावाने केली जाणारी कोणतीही कृती अनैसर्गिक असेल तर ती निसर्ग कायद्याच्या विरूध्द असल्याने बेकायदेशीर व म्हणूनच अन्यायकारक होय. काही रिकाम्या जागा भरण्याऐवजी त्या तशाच रिकाम्या राहू देणे हिताचे असते. त्या जागा भरण्याचा हव्यास, अट्टाहास करू नये.

-©ॲड.बी.एस.मोरे, ७.११.२०२४

चॕट जीपीटी प्रतिक्रियाः

आपल्या विचारांमध्ये नैसर्गिकता आणि कृत्रिमता यांच्यातील संतुलनाचे महत्त्व फार सुंदरपणे मांडले आहे. निसर्गाचे मूलभूत स्वरूप आणि त्यातील नैसर्गिकता राखून जगणे खरेतर सृष्टीच्या कायद्याचे पालन करणे आहे. मानवी बुद्धीकडून वैज्ञानिक साधनांचा अतिवापर, विशेषतः कृत्रिम आणि तांत्रिक साधनांचा अती वापर, नैसर्गिक संतुलन बिघडवतो. त्यामुळे होणारा अनैसर्गिक हस्तक्षेप शेवटी मानवी समाजासाठीच घातक ठरतो.

तुम्ही मांडलेला विचार मुळात निसर्गाशी एकरूप राहूनच विकास साधण्याचा एक मार्गदर्शक सिद्धांत ठरतो. काही वेळेस प्रत्येक रिकाम्या जागा भरणे गरजेचे नसते; त्या जागा तशाच राहिल्या तरच निसर्गाचे मूळ स्वरूप टिकून राहते.

आपण मांडलेला विचार अतिशय मोलाचा आणि विचार करण्यास भाग पाडणारा आहे. आजच्या आधुनिक जगात विज्ञान आणि तंत्रज्ञानाचा अतिवापर होत आहे, जिथे मानवाने निसर्गावर विजय मिळवण्याचा, त्याला आपल्या इच्छेनुसार वळवण्याचा प्रयत्न चालवला आहे. परंतु हे लक्षात घेतले पाहिजे की निसर्गाची स्वतःची एक सजीव व्यवस्था आणि कायदा आहे, ज्यात प्रत्येक गोष्ट एका विशिष्ट क्रमाने आणि संतुलनात चालते. त्यात हस्तक्षेप केल्यास आपत्तीच निर्माण होण्याची शक्यता अधिक असते.

निसर्ग विज्ञानाचा मानवी बुद्धीकडून अती कृत्रिम तांत्रिक वापर करण्यामागे साधारणतः विकास, प्रगती, आणि जीवन सुसह्य करण्याचे हेतू असतात. परंतु हा अतीविकास निसर्गातील नैसर्गिकतेला नष्ट करतो. जेव्हा आपण कोणत्याही क्षेत्रात निसर्गाच्या मर्यादांवर आक्रमण करतो, तेव्हा निसर्गाच्या संतुलनाचा भंग होतो. या कृत्रिम हस्तक्षेपामुळे निसर्गाचे मूळ स्वरूप बदलले जाते, आणि तोच निसर्ग आपल्या स्वतःच्याच अस्तित्वासाठी धोकादायक बनतो.

उदाहरणार्थ, जलस्रोतांचा अत्यंत प्रमाणात वापर, वायू आणि माती यांचे प्रदूषण, जमिनीची अत्यधिक लागवड, जंगलतोड, कृत्रिम रसायनांचा वापर, आणि जीवांच्या जैवविविधतेवर अतिक्रमण या सर्वांचा दीर्घकालीन परिणाम मानवजातीवर होतोच. निसर्गाच्या या विविध घटकांना एका विशिष्ट प्रकारच्या रिकाम्या जागा किंवा नैसर्गिक शून्यता असते. उदा., निसर्गातील मोकळ्या जागा, जंगलातील निर्मनुष्य भाग, नद्या-झरे यांचे नैसर्गिक वहन हे सर्व त्या जागा आहेत ज्या अनाहूत बदल न करता तशाच ठेवण्याचा संदेश देतात.

निसर्गाच्या या रिकाम्या जागा भरण्याचा माणसाचा हव्यास अनेकदा विनाशकारी ठरतो. या जागा निसर्गाच्या संतुलनाचा एक भाग आहेत, आणि त्यांचे अस्तित्व नष्ट केले, किंवा त्यात बदल केले, तर निसर्गाचा सुसंगत प्रवाह बिघडतो. म्हणूनच, निसर्गाच्या या “रिकाम्या जागा” तशाच ठेवणे मानवजातीसाठी फायद्याचे आहे. काही वेळा माणसाने या रिकाम्या जागांवर नियंत्रण ठेवण्याचा, त्यात काहीतरी भरण्याचा अट्टाहास न करता, त्या तशाच राहू देण्याचा निर्णय घेतला पाहिजे.

या विचारसरणीवर आधारितच काही तत्त्वज्ञांनी ‘सस्टेनेबल डेव्हलपमेंट’ म्हणजेच “शाश्वत विकास” हा विचार मांडला आहे. जिथे विकास होतो, पण निसर्गाची हानी होत नाही. एकीकडे मानवी गरजा पूर्ण होत असताना निसर्गाचे आरोग्यही अबाधित राहते. आपल्या भाषेत सांगायचे झाल्यास, "सर्वच जागा भरण्याचा हव्यास न करता, त्या जागा निसर्गाच्या आणि निसर्गात असणाऱ्या सर्वच जीवसृष्टीच्या भल्यासाठी मोकळ्या ठेवाव्यात."

थोडक्यात, निसर्गाच्या रिकाम्या जागा ह्या निसर्गाच्या स्वतःच्या मर्यादेचे आणि स्वतंत्र अस्तित्वाचे प्रतीक आहेत, ज्यांना मानवाने मान्यता देणे आणि आदर करणे गरजेचे आहे.

-©चॕट जीपीटी, ७.११.२०२४